Fotergilla (Fothergilla Murr. 1774) i jej uprawa
Dlaczego odkąd wprowadzono fotergillę do uprawy w Wielkiej Brytanii i USA ponad dwa wieki temu dopiero od niedawna cieszy się ona rosnącym zainteresowaniem ? Złożyło się na to wiele czynników, którym teraz, na podstawie ostatnich badań możemy się dokładniej przyjrzeć.
Historia uprawy
Fotergilla należy do rodziny oczarowatych (Hamamelidaceae) i obejmuje jedynie dwa gatunki: F. gardenii – fotergillę Gardena (syn. olszolistną, karolińską) oraz F. major czyli fotergillę wiekszą (syn. amerykańską). Do niedawna rozróżniano także fotergillę górską (F. monticola) o niebieskawo zielonych, od spodu mniej owłosionych liściach na krótszych ogonkach, obecnie klasyfikowaną jako f. major. Obydwa gatunki pochodzą z południowo-wschodnich obszarów Ameryki Północnej.
Chociaż roślina ta posiada swoją nazwę w jęz. angielskim (witch-alder) najczęściej używa się jej łacińskiej nazwy rodzajowej, która upamiętnia nazwisko Dr Johna Fothergilla (1712-1780), angielskiego lekarza, który w swoim ogrodzie w Essex zgromadził jedną z pierwszych i najbogatszych zarazem kolekcji roślin północnoamerykańskich. Fothergill był też patronem Williama Bartrama w jego florystycznych poszukiwaniach w południowowschodniej Ameryce Północnej, a także korespondował z innymi botanikami badającymi florę Nowego Świata. Należał do nich Dr Alexander Garden (1730-1791), szkocki lekarz i zoolog osiadły w Charleston (Południowa Karolina) w 1752, który przez ponad 20 lat poświęcał swój wolny czas na zbieranie okazów miejscowej flory i fauny. Prowadził on korespondencję oraz wysyłał zebrane okazy do Johna Ellisa z Londynu i Linneusza ze Szwecji. Właśnie A. Gardenowi zawdzięczamy odkrycie fotergilli – zebrał on, opisał oraz w 1765 sprowadził do Anglii gatunek znany dzisiaj jako F. gardenii. Niewiele informacji mamy natomiast o odkryciu i sprowadzeniu do Europy F. major, wiadomo tylko że uprawiano ją w Anglii przed 1780.
Pomijając krótki okres popularności tej rośliny po jej sprowadzeniu, obydwa gatunki były rzadko uprawiane w XIX i XX wieku, pomimo że znane osobistości usiłowały od czasu do czasu skierować na nią więcej uwagi. Charles Sargent w swoim dziele ‘Garden and Forest’ z 1895 chwalił fotergillę Gardena pisząc, że wykazała się mrozoodporna w Arboretum Arnold i że ‘niewiele krzewów prezentuje równie ciekawy i piękny efekt jak fotergilla w czasie kwitnienia. Jej sylwetka jest wspaniała zarówno jak ulistnienie, bogate w kolory’ (Sargent, 1895). Richard Weaver opisywał fotergillę w periodyku Arnoldia w 1971, stwierdzając, że pozostaje niezasłużenie mało popularna i jak dotąd nie wyselekcjonowano żadnej nazwanej odmiany ogrodowej w ramach obydwu gatunków (Weaver 1971). Michael Dirr i Harrison Flint promowali fotergillę w swoich licznych publikacjach w latach 70-tych i wczesnych 80-tych XX w, ale pomimo tych wysiłków roślina ta pozostawała nadal mało znana, niedoceniana, niedostępna w handlu i mało stosowana w kształtowaniu krajobrazu. Również niezauważonym pozostał fakt udanego skrzyżowania obydwu gatunków.
Dwa gatunki
Obydwa gatunki znacznie różnią się od siebie w zakresie swoich cech morfologicznych i naturalnego obszaru wystepowania.
Fothergilla gardenii – fotergilla Gardena
Określana także w języku angielskim jako f. karłowa [dwarf] lub nadmorska [coastal]. Jej zasięg występowania ograniczony jest do nadmorskich równin Północnej Karoliny, Południowej Karoliny, Georgii, Alabamy i półwyspu Floryda (Sorrie 2006, Weakley 2006). Gatunek dość rzadki, spotykany w zbiorowiskach przejściowych pomiędzy wilgotną sosnową sawanną a podmokłymi, porosłymi krzewami torfowiskami, zalegającymi zwykle na słabo przepuszczalnym podłożu i zasilanymi przez wysięki wód gruntowych. Wytworzone w takim ekosystemie gleby są z reguły głębokie, piaszczyste, torfowe, kwaśne i ubogie w składniki pokarmowe. Cechują się też wystarczającą wilgotnością mimo krótkich okresów suchych, kiedy w wyniku długotrwałych susz obniża się poziom wód gruntowych. Czynnikiem determinującym ten ekosystem są pożary, dzięki którym zachowywane są stosunkowo luźno porośnięte, nasłonecznione siedliska, preferowane przez takie krzewy jak f. gardenii, która przeżywa pożary tak długo jak jej korzenie są ciągle wilgotne.
Choć skład gatunkowy opisywanego ekosystemu zmienia się wraz ze zmianą wilgotności, zacienienia i częstotliwości pożarów gatunkami towarzyszącymi f. Gardena są: Pinus serotina, Magnolia virginiana, Acer rubrum, Chamaecyparis thyoides, Persea palustris, Smilax laurifolia, Kalmia cuneata, Myrica cerifera, Gaylussacia frondosa, Lyonia ligustrina, Ilex glabra, Cyrilla racemiflora, Clethra alnifolia, Viburnum nudum, Aronia arbutifolia, Amelanchier obovalis.
Fotergilla Gardena jest niskim krzewem, zwykle osiągającym wysokość tylko 60-90 cm przy podobnej lub nawet większej szerokości. Owłosione, zielone do niebiesko-zielonych liście są stosunkowo małe, długości 2-6 cm i szerokości 1,5-5 cm. Ich podstawa jest zawsze symetryczna a brzegi ząbkowane powyżej połowy blaszki. Kwitnienie przypada na wczesną wiosnę, przed rozwojem liści – w naturalnym siedlisku od początku do połowy kwietnia. Charakterystyczne kwiatostany pojawiające się na nagich pędach mają długość 2-3 cm i mają postać zbitych, gęstych, szczytowych kłosów. Fotergille są roślinami jednopiennymi, w obrębie jednego kwiatostanu występują zarówno kwiaty żeńskie jak i męskie. Te ostatnie decydują o dekoracyjności roślin dzięki długim, kremowobiałym, zgrubiałym nitkom pręcików zakończonych żółtymi pylnikami. Płatki korony nie występują a działki kielicha są znacznie zredukowane. Kwiaty wyróżniają się silnym, przyjemnym, miodowym zapachem. Jesienne wybarwienie liści jest dość zmienne i zależne od warunków siedliskowych – od niepozornego, żółto-zielonego do jaskrawo żółtego, brzoskwiniowego, bordowego i szkarłatnego.
W uprawie F. gardenii wykazuje się mniejszymi zdolnościami adaptacyjnymi niż drugi gatunek, choć w korzystnych warunkach radzi sobie całkiem dobrze. Pod względem mrozoodporności zaliczana jest do 5 strefy USDA (-29 do -23 st. C) ale jej zimotrwałość jest dużo niższa niż F. major. Dla bujnego wzrostu wymaga gleb kwaśnych, dobrze zdrenowanych ale i równomiernie wilgotnych. Źle znosi ciężkie, zasadowe gleby narażone na susze. Dobrze rośnie w klimacie północno-zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej i w Północnej Europie jeżeli zapewnimy jej kwaśny odczyn gleby. W cieplejszych i suchszych warunkach lepsze są stanowiska częściowo ocienione, choć w pełnym słońcu roślina kwitnie obficiej.
Fotergilla Gardena obficie wytwarza nasiona, zamknięte po dwa w zdrewniałych torebkach gwałtownie otwierających się po wyschnięciu. Rozmnaża się ja przez nasiona lub sadzonki zielne.
Odmiany fotergilli Gardena:
APPALACHIA – szybko rosnąca, zwarta, wys. do 60 cm, kolory jesienne jaskrawo pomarańczowe do czerwonych
BILL’S TRUE DWARF – jedna z większych odmian, dorasta do 1 m wys. liście latem niebiesko-zielone, atrakcyjnie przebarwiające się jesienią
BLUE MIST – jedna z najwcześniej nazwanych odmian i nielicznych poprawnie zaliczanych do tego gatunku. Wprowadzona przez Arboretum Morris (Philadelphia) wyróżnia się sinoniebieskimi liśćmi latem. Kolor ten nie jest tak wyraźny jak u F. x intermedia ‘Blue Shadow’ ale równie ciekawy. Pokrój zwarty, wys. do 80 cm, wzrost wolniejszy, wybarwienie jesienne mniej dekoracyjne.
HAROLD EPSTEIN – prawdziwy karzeł. Pokrój zwarty, dorasta tylko do 40 cm wys., liście latem zielone, w cieplejszych klimatach rośnie szybciej niż ‘Jane Platt’ i ma lepsze kolory jesienne. Nazwana na cześć ogrodnika Harolda Epsteina i rozpropagowana przez Arboretum Arnold.
JANE PLATT – starsza odmiana od początku zawsze zaliczana do gatunku F. gardenii. Liście zielone, pokrój zwarty, wysokość do 60 cm, luźny układ pędów, dobrze sprawdza się na północnozachodnim wybrzeżu Pacyfiku, mniej nadaje się do cieplejszych klimatów. Wyselekcjonowana w Portland (Oregon) w ogrodzie Jane i Johna Platt.
Fothergilla major – fotergilla większa
Zwana też w języku angielskim f. górską [mountain] lub okazałą [large]. Polskim synonimem jest nazwa f. amerykańska. Jest gatunkiem wyżynnym, zazwyczaj spotykanym na wysokości 500 m n.p.m. i wyżej, pierwotnie w górach Północnej Karoliny, Południowej Karoliny, Tennessee, Georgii i Alabamy z izolowaną populacją w Arkansas (Weakley 2006). Nie jest dość częsta ale zazwyczaj lokalnie tworzy zwarte zarośla rozrastające się poprzez odrośla korzeniowe.
Jej naturalne siedliska obejmują starsze, ale nieco luźne, umiarkowanie wilgotne lasy oraz częściej, odsłonięte górskie grzbiety o cienkiej warstwie skalistej, kwaśnej gleby, stosunkowo często nawiedzane przez pożary. Na takich stanowiskach rośliny są często narażone na długotrwałe letnie posuchy, choć łagodzone przez niskie temperatury nocą. Na niższej wysokości, na płaskowyżu Piedmont preferuje klifowe, zimniejsze zbocza o północnej wystawie. Gatunki towarzyszące to: Pinus pungens, Pinus virginiana, Quercus coccinea, Quercus prinus, Acer rubrum, Liriodendron tulipifera, Oxydendron arboreum, Halesia tetraptera, Magnolia acuminata, Magnolia fraseri, Nyssa sylvatica, Kalmia latifolia i Hamamelis virginiana często mylony z fotergillą ze względu na podobne ulistnienie.
Fotergilla większa jest dużym, wielopniowym krzewem nierzadko dorastającym do wysokości 6 m. Liście są także duże – zwykle do 13 cm długości i 6 do 11 cm szerokości. Podstawa liścia jest wyraźnie asymetryczna. Liście są zielone i mniej owłosione niż u fotergilii Gardena.
Rośliny o liściach nagich były w przeszłości wyodrębniane jako osobny gatunek Fothergilla monticola, jednak takson ten nie jest dłużej stosowany w USA zarówno dla roślin z naturalnych stanowisk jak i uprawnych. Wszystkie formy poprzednio określane tym mianem zaliczane są obecnie do gatunku F. major. Nazwę F. monticola używa się jeszcze w Wielkiej Brytanii [grupa Monticola], lecz zmienność cech jest raczej odmianowa niż gatunkowa (Bean 1988).
W swoim naturalnym środowisku F. major kwitnie później niż F. gardenii, zazwyczaj w końcu kwietnia, przede wszystkim z powodu niższych temperatur panujących na wyższych wysokościach. W uprawie natomiast obydwa gatunki kwitną prawie równocześnie.
Kwiatostany w kształcie podobne są do poprzedniego gatunku ale znacznie większe – kłosy mają długość do 5 cm. Jesienne wybarwienie liści jest dość zmienne ale zawsze dekoracyjne, waha się od czysto żółtego, poprzez brzoskwiniowy i pomarańczowy do szkarłatnego i ciemnobordowego. Pojedyncze rośliny mogą prezentować w słoneczne, jesienne dni wszystkie te barwy.
Fotergilla większa jest bardziej odporna na niesprzyjające warunki a co za tym idzie łatwiej adaptuje się do różnych warunków uprawy. Odznacza się wyższą odpornością na mróz, stąd często uprawiana jest w strefie 4 USDA (-34 do – 29 st C). Najlepiej rośnie na dobrze zdrenowanych glebach organicznych ale może znieść także i cięższe, mniej przepuszczalne. Preferuje równomierne uwilgotnienie. Optymalnym jest kwaśny odczyn gleby, ale roślina dobrze sobie radzi także przy obojętnym lub lekko alkalicznym. W uprawie rzadko przekracza wysokość 3 m.
W warunkach uprawy produkcja nasion jest stosunkowo niska, ale gatunek ten można łatwo rozmnażać przez sadzonki zielne.
Odmiany fotergilli większej:
ARKANSAS BEAUTY – wyselekcjonowana spośród izolowanej populacji w stanie Arkansas, która rośnie w stosunkowo suchszych warunkach. Wytrzymała odmiana ale słabiej kwitnąca.
MYSTIC HARBOR [KLMG] – duży krzew
Fothergilla x intermedia – fotergilla pośrednia
Renesans w uprawie fotergilli wiąże się z pojawieniem się na rynku szkółkarskim w USA w latach 70-tych i wczesnych 80-tych roślin o zwartym pokroju. Siewki otrzymane w wyniku swobodnego zapylenia obu rosnących obok siebie gatunków poddano selekcji ze względu na zwarty pokrój, szybkość wzrostu, obfitość kwitnienia i atrakcyjność jesiennego wybarwienia. Niektórzy hodowcy rozmnażali wybrane klony wegetatywnie, inni sprzedawali wyselekcjonowane siewki, ale większość roślin objęto nazwą F. gardenii lub określano je mianem karłowa fotergilla.
Nowo wprowadzone na rynek rośliny wypełniły pewną niszę. Osiągając zwykle wysokość do 1,5 m oraz zachowując zwarty pokrój stały się idealne dla małych, reprezentacyjnych ogrodów. Ich zdolność adaptacji do różnych warunków glebowych i wilgotnościowych oznaczała ich łatwą uprawę czyli zdrowy i atrakcyjny wygląd bez pracochłonnych zabiegów. Wykazały się również dużą przydatnością na żywopłoty i na zagospodarowanie dużych przestrzeni, ich żywotność pozwalała na silne cięcie a nawet przycinanie do poziomu gruntu kiedy projekty narzucały niższą wysokość. Okazały się niezawodnymi, trwałymi i ozdobnymi przez cały sezon krzewami, wiosną cieszącymi pachnącymi kwiatami, latem pełnym wdzięku ulistnieniem, niezrównanymi kolorami jesienią i regularnym pokrojem zimą.
Pojawienie się na rynku nowych form fotergilli zbiegło się z narastającym w USA trendem do większego wykorzystania rodzimych gatunków i zachęciło zarówno ogrodników jak i architektów zieleni do większego zainteresowania się różnorodnością flory Ameryki Północnej. I chociaż jest ona dość bogata w gatunki krzewów to jednak niewiele z nich może równać się swoja dekoracyjnością z fotergillą.
Kolejnym zwrotnym momentem w historii uprawy tej rośliny było wprowadzenie przez Michaela Dirr’a odmiany ‘Mount Airy’. Oto właśnie pojawiła się zatwierdzona odmiana łącząca w sobie wszystkie niemal pożądane cechy nowych, zwartych form fotergilli. Została wyselekcjonowana przez Dirr’a w Arboretum Mount Airy w Cincinnati (Ohio). Wyróżniała się ona niezwykle istotną cechą, a mianowicie łatwo dawała się rozmnażać wegetatywnie przez sadzonki. Mogła być więc łatwo produkowana na dużą skalę i znacznie lepiej prezentowała się w pojemnikach jako młoda roślina.
Odmiana ‘Mount Airy’ oferowana była w handlu raz jako fotergilla Gardena, innym razem zaś jako fotergilla większa, co ożywiało rosnące spory na temat, czy wprowadzone na rynek rośliny o cechach pośrednich obu znanych gatunków mogą być ich mieszańcami.
Wiele lat wcześniej Richard Weaver wykazał że Fotergilla gardenii jest tetraploidem (o 48 chromosomach) podczas gdy F. major jest formą heksaploidalną (o 72 chromosomach) (Weaver 1969). Przedyskutował on to odkrycie z Tomem Ranney z Uniwesytetu Północna Karolina, który następnie uruchomił program badań dla dostarczenia argumentów w toczącej się debacie. Wespół z Nathanem Lynchem, Paulem Fantzem i Paulem Capiello zastosował metodę cytometrii przepływowej dla określenia stopnia ploidalności (liczby chromosomów) 17 różnych uprawianych form fotergilli.
Wyniki tych badań (Ranney 2007) okazały się cokolwiek zaskakujące: większość dostępnych w handlu odmian okazała się pentaploidami, czyli mieszańcami o 60 chromosomach. W tym samym artykule opisano po raz pierwszy nową formę mieszańcową nazwaną Fothergilla x intermedia. Nazwa ta jest obecnie powszechnie stosowana dla określenia mieszańcowych form tego gatunku. Chociaż dla uzyskania pewności koniecznym jest przeprowadzenie indywidualnych testów można powiedzieć, że wysoki procent roślin oferowanych w handlu w ostatnich dekadach jako fothergilla gardenii przynależy w istocie do nowego taksonu fothergilla x intermedia.
Odmiany Fothergilla x intermedia
BEAVER CREEK – wyhodowana przez Roya Klehma, odmiana o zwartym, zaokrąglonym pokroju, po 10 latach dorastająca do wys. 1,2 m. Liście niebiesko-zielone latem jesienią przebarwiają się na kolor jaskrawożółty do czerwonego.
BLUE SHADOW – bezsprzecznie jedna z najbardziej rewelacyjnych a zarazem najbardziej obiecujących nowych odmian. Wprowadzona na rynek i opatentowana w USA przez Gary Handy ze szkółki Handy w Oregonie, pochodzi od mutacji pędowej odmiany ‘Mount Airy’ do której jest dość podobna oprócz liści. Rozwijają się one zielone i szybko nabierają intensywnie sinoniebieską barwę. Nasycenie koloru można śmiało porównać do takich roślin jak zenobia Zenobia pulverulenta czy starzec Senecio serpens. Chociaż stosunkowo łatwo ukorzenia się z sadzonek może być również rozmnażana in vitro.
EASTERN FORM (forma wschodnia) – przed laty wprowadzona do uprawy jako F. gardenii. Jeden z licznych przykładów formy mieszańcowej.
MAY BOUQUET [KLM16] – wyselekcjonowana przez Roya Klehma ze względu na obfite kwitnienie i 5-cio centymetrowej długości kwiatostany. Kolor jesienny typowy, czysto żółty do brzoskwiniowego.
MOUNT AIRY – punkt odniesienia do oceny pozostałych mieszańców. Wprowadzona przez Michaela Dirr’a, pochodzi od rośliny rosnącej w Arboretum Mount Airy w Ohio. Pokrój zaokrąglony, dorasta do wys. 1,8 m, odznacza się obfitością pachnących kwiatów, ciemnymi niebieskozielonymi liśćmi jaskrawo przebarwiającymi się jesienią w tonacjach pomarańczu i czerwieni. Niezawodna w uprawie i łatwa w rozmnażaniu.
RED LICORICE – wyróżnia się stosunkowo małymi liśćmi i niskim wzrostem. Wyselekcjonowana ze względu na ciemnoczerwony jesienny kolor ulistnienia. Wprowadzona przez Paula Cappiello i Johna Wachtera z Arboretum Kentucky’s Bernheim.
RED MONARCH [KLM15] – dorasta do wys. 2,4 m. Wprowadzona przez Roya Klehma jako jeden z większych mieszańców o jaskrawym pomarańczowo-czerwonym jesiennym przebarwieniu.
SEA SPRAY – osiąga wys. ponad 1,5 m. Liście latem bardziej niebieskozielone. Kolor jesienny zmienny.
WINDY CITY – jedna z nowszych odmian ze środkowozachodnich stanów o zielonym ulistnieniu i podwyższonej odporności na mróz (4 strefa USDA).
Przyszłość fotergilli
Różnorodność cech i trwałość obecnie oferowanego w handlu materiału roślinnego upewnia, że roślina ta już nigdy nie popadnie w zapomnienie. Duża dekoracyjność i użyteczność mieszańców przyczyni się do utrzymania rosnącego zainteresowania się fotergillą jako cennym krzewem ozdobnym. Mam nadzieję, że prowadzone prace hodowlane doprowadzą do wprowadzenia na rynek jeszcze większej ilości unikalnych i sprawdzonych odmian.
Dalsze wprowadzanie form o stwierdzonej proweniencji i lepsze zrozumienie naturalnych warunków siedliskowych gatunków zaowocuje ich bardziej efektywną uprawą i szerszym wykorzystaniem w kształtowaniu terenów zieleni.
Na ten czas fotergillę nieczęsto można spotkać w punktach sprzedaży roślin w Polsce. Zainteresowane osoby odsyłam jednak do Szkółki Bąblin (www.szkolka.bablin.pl) prowadzonej przez Pana Andrzeja Kujawę (Tel/fax 061 2963028).
Opracowanie i tłumaczenie:
Mariusz Lewandowski
Na podstawie:
Rick Darke „Fothergilla In cultivation’, The Plantsman, marzec 2008
Włodzimierz Seneta ‘Drzewa I krzewy liściaste D-H’ PWN 1996
Michael A. Dirr ‘Dirr’s Hardy Trees and Shrubs’ Timber Press 1997
