O cisie (Taxus ssp.) przeczytać możemy w literaturze historycznej, sakralnej, mitologicznej i folklorystycznej wielu kultur, w szczególności tych wywodzących się z Europy Zachodniej. Wzmianki o nim pojawiają się u starożytnych Greków, Wikingów, Celtów, Germanów a także u ludów z rejonu Himalajów. Angielska nazwa cisa (yew) pochodzi od celtyckiego słowa ‘Iω’ (wym. if) które oznaczało zieleń – i zapewne odnosi się do zimozielonego typu ulistnienia tej rośliny (Chadwick, Keen 1976). Drewno cisa cenione było za swoją użyteczność i symbolicznie związane było z religią przedchrześcijańską a później i chrześcijańską. Ludy pogańskie często czciły tą roślinę przypisując jej magiczną moc chroniącą przed magami i wiedźmami. Cis uważany był za najświętsze drzewo w Irlandii, druidzi wykonywali z jego drewna swoje magiczne różdżki. Rzymski poeta Owidiusz pisał, że cis znaczy wejście do Hadesu i świata podziemi, a starożytni greccy botanicy Dioskorydes, Teofrast, Nikander i Pliniusz Starszy opisywali morfologie i toksyczne właściwości cisa: niektórzy twierdzili wręcz że nawet spanie pod cisem powoduje chorobę a nawet może prowadzić do śmierci (Gerard, 1633; Gunther, 1968). Wraz z postępem chrześcijaństwa w Europie zmieniała się też symbolika związana z cisem: jego długowieczność i wiecznie zielone ulistnienie kojarzono z wątkiem nieśmiertelności, zmartwychwstania i nowego życia (Hartzell, 1991).
Wiele wiekowych cisów można nadal oglądać obok kościołów w Anglii, gdzie często sadzono je w czasie zakładania parafii albo nawet przed. W Fortingall (Perthshire, Szkocja) rośnie wspaniały okaz, rozszczepiony od połowy XVIII stulecia, którego wiek szacuje się na 3000 lat, co oznacza że byłoby to najstarsze żyjące drzewo w Europie. Istnieje legenda, że Poncjusz Piłat urodził się w Dun Gael, położonej nad urwiskiem twierdzy w Fortingall. Jeżeli to prawda, rosnący tam cis miałby już 1000 lat w chwili narodzin Piłata. Król Jan podpisał Wielką Kartę Swobód w czerwcu 1215 w pobliżu, albo nawet w cieniu cisa nazywanego Ankerwyke, który ma się całkiem dobrze do dnia dzisiejszego a jego wiek ocenia się na co najmniej 1400 lat. Między XII a XVI wiekiem łuki wykonane z drewna cisowego odegrały znaczącą rolę w historii wojskowości Anglii. Odznaczały się niezrównanym zasięgiem, siłą rażenia i precyzją w rękach doświadczonych łuczników. Tubylcze ludy Ameryki Północnej używały kory, szpilek oraz owoców cisa do wyrobu narzędzi, broni , medykamentów a także przy obrzędach. Twarde, odporne na butwienie, sprężyste drewno było cenionym surowcem do wyrobu wioseł, haczyków na ryby, łuków, włóczni, narzędzi do kopania, przedmiotów obrzędowych a w nowszych czasach używa się go przy produkcji karabinów, mebli, raków śnieżnych, instrumentów muzycznych, pokładów łodzi (Small, Catling, 1999).
OPIS BOTANICZNY
Rodzaj Taxus spp. jest dość rozpowszechniony na świecie. Jest typowym składnikiem flory wilgotnych lasów klimatu umiarkowanego, w szczególności wybrzeży Pacyfiku i Atlantyku, regionu Wielkich Jezior Ameryki Północnej, Europy zachodniej, północnej i południowej, Algierii, południowo-wschodniej Rosji, wschodnich Chin, Nepalu, Birmy, Laosu, Tajlandii, Wietnamu, Iranu i dalej na południe po Sumatrę i Celebes (Voliotis, 1986; Hartzell, 1991; Patel, 1998). Chociaż różni badacze wyodrębniają od 6 do 20 gatunków (Small, Catling, 1999) to 8 lub 9 występujących na Półkuli Północnej wymienianych jest w niemal wszystkich opisach: T. brevifolia (cis zachodni, krótkoigłowy, pacyficzny), T. baccata (cis pospolity), T. canadensis (cis kanadyjski), T. cuspidata (cis japoński), T. chinensis (cis chiński), T. floriana, T. wallichiana i T. globosa (Bailey & Bailey 1976; Spjut, 2003). Systematyka rodzaju opiera się na różnicach w morfologii owoców i igieł (Spjut, 2003) ale oznaczanie gatunków wśród odmian jest zadaniem niezwykle trudnym ze względu na brak jednolitych kryteriów, morfologiczne podobieństwo gatunków a także ogromne bogactwo odmian (Patel, 1998; Spjut 2003). Najczęściej rodzaj ten opisywany jest jako wiecznie zielone drzewo lub krzew o czerwonawej lub brązowej korze, rozłożystych bądź wniesionych rozgałęzieniach i zielonych gałązkach. Igły są błyszczące, ciemne z wierzchu, jasnozielone od spodu, spłaszczone i szpilkowate, ostro zakończone, ułożone promieniście lub w płaskich szeregach. Pąki zimowe są małe i okryte łuskami. Są to rośliny w większości dwupienne. Kwiaty męskie kuliste, żeńskie pojawiają się w formie małych, stożkowatych wyrostków w kątach igieł. Nasiona brązowe, o kształcie orzeszka, dojrzewają w pierwszym roku i otoczone są czerwoną, mięsistą osnówką (Dirr, 1990). Chadwick i Keen (1976) donoszą o występowaniu zarówno dwupiennych jak i jednopiennych roślin w obrębie gatunków i odmian cisa, a co ciekawsze rośliny te znane są z tego, że potrafią w dorosłym wieku zmienić płeć (Hatfield, 1929)(roślinny transwestyta ?!).
CIS JAKO ROŚLINA OZDOBNA
W latach 60-tych XIX stulecia Dr. George Hall sprowadził pierwsze rośliny cisu japońskiego do Stanów Zjednoczonych. Poprzez szkółkę Parson’s (Flushing, Long Island, New York) zostały wprowadzone do uprawy szkółkarskiej. Ok. 1866 H.H. Hunnewell otrzymał z tejże szkółki okazy roślin T. cuspidata i T. cuspidata var. nana i posadził je na swojej posesji ponieważ żywo interesował się zimozielonymi gatunkami obcego pochodzenia (Cochran, 1999, 2001). W 1886 Theopholius D. Hatfield (1855-1929) rozpoczał pracę dla rodziny Hunnewell. Postać ta odegrała znaczącą rolę w hodowli pierwszych dekoracyjnych odmian cisa i ich rozpowszechnieniu w USA. Prowadził on badania nad rosnącymi w posiadłości Hunnewell okazami i jako pierwszy potwierdził istnienie dwóch form o rozłożystym pokroju – ‘nana’ i ‘brevifolia’ (później nazwana ‘Densa’), które stały się pierwszymi dostępnymi w handlu odmianami (Cochran, 1999). U Hunnewella rósł także cis pospolity, jednakże w ostrzejsze zimy brązowiały mu igły i tracił swój regularny pokrój. Skłoniło to Hatfielda do wniosku że cis japoński jest dużo lepszą rośliną dla tego regionu (Cochran, 1999). Ok. 1904 rozpoczął serie doświadczeń wysiewając nasiona i w efekcie stworzył najbogatszy w tym czasie zbiór roślin. Hatfield stwierdził dużą zmienność wśród siewek i to on wyodrębnił formę pochodzącą prawdopodobnie ze skrzyżowania T. baccata var. fastigiata z T.cuspidata czyli pierwsze mieszańce określane później mianem Taxus x media (cis pośredni). Wiele wyselekcjonowanych przez Hatfielda spośród siewek form zostało wprowadzonych do uprawy szkółkarskiej w USA (Hatfield, 1921, 1929; Cochran 1999).
W tym samym mniej więcej czasie także Henry Hicks prowadził w swojej szkółce w Long Island koło Nowego Jorku próby z siewkami cisa. I tak z nasion zebranych ok. 1902 w Arboretum Dana (Long Island) pochodzi odmiana Taxus x media Hicksii, która w 1924 weszła do handlu i wkrótce odebrała tui olbrzymiej (Thuja plicata) miano najlepszej rośliny żywopłotowej, stając się standardową pozycją w asortymencie większości szkółek w USA (Cochran, 1999). Sam Hicks opisywał powstałą odmianę jako posiadającą kształt wykrzyknika, owocującą, ciemnozieloną o ładnym pokroju. Istotnie potwierdzono, że jest to klon żeński (Cochran, 2001). Dirr (1990) opisuje odmianę Hicksii jako rozłożyste, szeroko-piramidalne drzewo lub krzew, czasami wytwarzające przewodnik. Taksonom Alfred Rehder jako pierwszy zaproponował nazwę Taxus x media dla nazwania form mieszańcowych Taxus baccata i Taxus cuspidata a także stwierdził dużą różnorodność występujących form (Chadwick, Keen, 1976). Nazwą Taxus x media określono większość odmian wprowadzonych przez Hatfielda i Hicksa, jednak określenie genetycznej tożsamości gatunkowej tych mieszańców powinno się przeprowadzić w drodze analizy genotypowej (Cochran, 2001).
Obecnie znanych jest już ponad 190 odmian ozdobnych cisa (Cope, 1998), który stał się najbardziej popularną, wąskolistną, zimozieloną rośliną ogrodową II połowy XX w w Ameryce Północnej i taką zapewne pozostanie także i w obecnym stuleciu (Cochran, 1999). Najważniejsze odmiany ozdobne cisa przynależą do gatunku T. cuspidata i T. x media. Eleganckie, błyszczące, ciemne, wiecznie zielone ulistnienie oraz duża zmienność w pokroju dostępnych w handlu odmian, od niskich zwartych do wyższych, kolumnowych i piramidalnych sprawia, iż roślina ta odgrywa niezastąpioną rolę w kształtowaniu krajobrazu (Chadwick, Keen 1976, Dirr 1990; Cochran 1999)
UPRAWA
Cis dobrze sobie radzi w dość szerokim zakresie warunków siedliskowych ale powodzi mu się najlepiej na glebach gliniastych o lekko kwaśnym lub obojętnym odczynie i odpowiedniej wilgotności. Według Dirra (1990) dobry drenaż jest dla cisów zasadniczym warunkiem dobrego wzrostu a jakiekolwiek uchybienia w tym względzie skutkują ograniczeniem przyrostu i w końcu prowadzą do śmierci roślin. Na słabo zdrenowanych glebach poważnym problemem może być gnicie korzeni (Taylor, 1996). Cisy dobrze rosną zarówno w pełnym słońcu jak i w półcieniu jednak powinno się je chronić przed silnymi, wysuszającymi wiatrami. Generalnie nie tolerują zarówno ostrych mrozów jak i silnych upałów. Zależnie od gatunku zamieszkują najsurowsze strefy klimatyczne USDA poczynając od drugiej (T. canadensis) a kończąc na ósmej (T. floridiana) (Dirr, 1990; Gilman, Watson, 1993; Taylor, 1996). Ponieważ wiele odmian cechuje się zwartym i symetrycznym pokrojem zalecane jest jedynie słabe cięcie formujące. Dirr (1990) zaleca raczej przycinanie niż stosowanie nożyc dla zachowania naturalnego pokroju i kształtu poszczególnych odmian, choć cis doskonale znosi nawet silne cięcie i można w ten sposób uzyskać ciekawe formy. Rozmiar i pokrój odmian wahają się w dość szerokim zakresie od pionowych jak u T. baccata ‘Fastigiata’ do niskich, ścielących się form T. x media (np. ‘Densiformis’, ‘Chadwickii) co przesądza o tak szerokim wykorzystaniu tej rośliny w kształtowaniu krajobrazu (Dirr, 1990).
Zaleca się stosowanie nawozów o składzie NPK 4:1:1, 3:1:1 lub 3:1:2 rozsypując je wczesną wiosną wokół pnia zaaklimatyzowanych już roślin. Przy dostatecznej zasobności gleby w potas i fosfor można zastosować jedynie nawóz azotowy lub też o spowolnionym działaniu. Możemy także użyć nawóz organiczny – kompost lub obornik, które jak wiadomo poprawiają strukturę gleby. Trzeba pamiętać, że zawartość składników pokarmowych jest bardzo zmienna i powinno się ją określać poprzez analizę laboratoryjną. Przygotowując stanowisko pod cisa możemy zastosować w razie niedoboru fosfor i potas, natomiast z azotem powinno się poczekać do następnego roku lub użyć kompostu czy przerobionego obornika, co zapobiegnie poparzeniu korzeni. Także w tym celu lepiej jest zawsze dzielić zalecaną dawkę nawozu azotowego, co ponadto zmniejsza prawdopodobieństwo zanieczyszczenia wód gruntowych. Wapnowanie przed posadzeniem pomoże podwyższyć zbyt niskie pH. Wapno powinno być równomiernie wymieszane z ziemią w całej strefie korzeniowej (Kujawski, Ryan 2000).
Choć cisy mają stosunkowo niewiele wrogów spośród entomofauny to jednak mogą być uszkadzane przez muchówkę Taxomyia taxi, opuchlaka (Otiorhynchus sulcatus) i nicienie (Pratylenchus) (Gilman, Watson 1993, Taylor 1996).
ODKRYCIE TAXOLU
Taxol jest bodajże jednym z najlepiej poznanych czynników chemoterapeutycznych w historii medycyny. Okrycie jego działania antynowotworowego miało miejsce ok. 1960 w ramach programu badawczego prowadzonego przez Państwowy Instytut Onkologiczny (NCI). Arthur Barclay botanik z Departamentu Rolnictwa wraz trzema studentami zebrali 650 próbek roślinnych w stanach Kalifornia, Washington i Oregon. Były to fragmenty kory, gałązki, szpilki i owoce cisu pacyficznego (Taxus brevifolia). Choć początkowo zebrany materiał wykazywał jedynie umiarkowane działanie antynowotworowe to jednak późniejsze testy biologiczne doprowadziły do wyodrębnienia alkaloidu nazwanego taxolem. Substancja ta oddziałuje na szeroki zakres nowotworów: jajników, piersi, głowy, szyi, płuc, przewodu pokarmowego i prostaty. Obecnie taxol i jego półsyntetyczny odpowiednik taxoter zarejestrowane są jako leki na nowotwory piersi, jajników, płuc, prostaty oraz mięsaków Kaposiego związanych z AIDS.
PERSPEKTYWY NA PRZYSZŁOŚĆ
Cis pozostanie popularną rośliną ozdobną, zarówno sadzoną w żywopłotach jak i soliterową z powodu błyszczącego, ciemnego, zimozielonego ulistnienia, interesującej zmienności morfologicznej oraz minimalnej konieczności ochrony dostępnych w handlu odmian przed szkodnikami i chorobami. Zapotrzebowanie na biologicznie czynne substancje antynowotworowe wyodrębniane z tkanek tej rośliny prawdopodobnie jeszcze wzrośnie, gdyż prowadzone są ciągle nowe badania nad ich terapeutycznym wykorzystaniem. Stąd presja na pozyskanie surowca w skali światowej będzie wzrastać, przede wszystkim w krajach rozwijających się jak Chiny i Indie, gdzie obrót tą substancją i jej pozyskanie stał się przedmiotem nielegalnego handlu na czarnym rynku. Na szczęście zagrożenie naturalnych stanowisk cisa może być powstrzymane poprzez zakładanie dużych plantacji. Także obecne i przyszłe wysiłki aby określić zawartość taxolu u obiecujących odmian i próby zmiany procesów biochemicznych w roślinie prawdopodobnie doprowadzą do uzyskania wyższej wydajności w pozyskiwaniu taxolu. Chociaż technologia otrzymywania tej substancji w wyniku fermentacji w bioreaktorach jest jeszcze w powijakach, to jej perspektywy są dość obiecujące.
Cis przebył już wraz z człowiekiem fascynującą podróż: od przedmiotu kultu i religijnego symbolu poprzez surowiec do wyrobu broni i narzędzi; był i jest nadal cenioną rośliną ozdobną a ostatnio stał się ważnym surowcem dostarczającym leku na jedną z najgroźniejszych obecnie chorób trapiących ludzkość. Obserwowanie w czym jeszcze ta roślina może być nam użyteczna w przyszłości może okazać się całkiem interesujące …
Opracowano na podstawie:
John M. DeLong, Robert K. Prange
‘Taxus spp.: A Genus of Ever-Useful and Everlasting Evergreens’
Chronica Horticulturae, Vol. 45, nr 4/2005
Tłumaczył: Mariusz Lewandowski
