Świdośliwa (Amelanchier ) jako roślina owocowa
Systematyka rodzaju Amelanchier, należącego do rodziny różowatych (Rosaceae) jest sprawą trudną i skomplikowaną. Po części za sprawą powszechnego w tej rodzinie zjawiska – apomiksji, czyli typu rozmnażania, w którym dochodzi do wytworzenia nasion bez zapylenia. Często więc podawana jest bardzo różna ilość gatunków, a te same odmiany przypisywane są do różnych taksonów.
Charakterystyka i występowanie
W obrębie rodziny świdośliwy są najbliżej spokrewnione z aronią (Aronia) i jarząbami (Sorbus), najmniej wspólnego mają natomiast z gruszą (Pyrus). Przedstawiciele tego rodzaju zamieszkują głównie północną półkulę, większość z ok. 25 gatunków pochodzi z Ameryki Północnej. Dwa gatunki pochodzą z Europy i Azji Mniejszej a jeden z Azji. Czasami spotyka się je w lasach i zaroślach, sztucznie wprowadzone tam przez człowieka bądź zdziczałe. Są to krzewy bądź małe, wielopniowe drzewka o wysokości do 10 m. Z reguły wytwarzają krótkie pędy podziemne.
Liście zaokrąglone, wydłużono jajowate lub owalne, długości 3-8(-10) cm. Po spodniej stronie mniej lub bardziej owłosione, w zależności od gatunku filcowane lub brązowo purpurowe. Jesienne wybarwienie liści żółtopomarańczowe do czerwonego.
Kwiaty średnicy 1-3 cm, białe, rzucające się w oczy, zebrane po 5-8 w grona na końcach pędów pojawiają się tuż przed rozwojem liści w kwietniu/maju i są dość ozdobne. Zapylane są przez owady. Są też samopylne – obecność drugiej rośliny nie jest konieczna. U większości gatunków owoce są jadalne, u kilku o wysokich walorach smakowych.
Zastosowanie
Świdośliwy od dawna stosowane są jako rośliny dekoracyjne, ozdobne przez większą część roku. Nadają się zarówno jako rośliny soliterowe do parków i ogrodów jak też i do małych, przydomowych ogródków. Wykorzystywane są w architekturze krajobrazu do nasadzeń grupowych jak również jako rośliny żywopłotowe.
Preferują stanowiska nasłonecznione, tolerują też półcień, choć kwitną i owocują wtedy mniej. Nadają się do uprawy w większości regionów klimatycznych, także i tych chłodniejszych. Są też cenione ze względów ekologicznych.
Owoce
Owoce są wielkości grochu, początkowo czerwone, po dojrzeniu granatowoczarne do ciemnopurpurowych, jabłkowate, przypominające jagody, pokryte sinawym nalotem woskowym. Dojrzewają w czerwcu/lipcu, stąd ich angielska nazwa 'Juneberry’ (’czerwcowe jagody’).
Zawierają średnio 18 % cukru, taniny i leukoantocyjany, są bogate w składniki mineralne takie jak żelazo, potas, wapń i magnez a także witaminy z grupy A, B i C. Ponieważ są bardzo chętnie zjadane przez ptaki należy je zbierać niezwłocznie po dojrzeniu.
Wykorzystanie
Owoce świdośliwy od dawna były zbierane i zjadane przez plemiona północnoamerykańskich Indian. Są słodkie w smaku, soczyste i smaczne. Mogą być spożywane na surowo lub wykorzystywane do sporządzania kompotów, zup, soków, musów, powideł i win. Ponadto ususzone można stosować podobnie jak rodzynki czy bardziej podobne koryntki. Stąd sporadycznie w centrach ogrodniczych bywają oferowane jako 'rodzynkowy krzew’. Można je też zamrażać.
Wymagania siedliskowe i pielęgnacja
Świdośliwy nie mają dużych wymagań – dobrze rosną na zwykłych glebach ogrodowych lekko kwaśnych do lekko alkalicznych, o umiarkowanej wilgotności. Tolerują nawet suche gleby, ale unikają podłoży gliniastych – stale wilgotnych i ciężkich. Dla osiągnięcia wyższych plonów stanowisko powinno być nasłonecznione. Są to rośliny bardzo wytrzymałe na mróz i zalecane do stref o chłodnym klimacie. W fazie pełnej hibernacji są w stanie przetrzymać ekstremalnie niskie temperatury. Po kresie kwitnienia (kwiecień – maj) spóźnione majowe przymrozki nie czynią już większych szkód ale wystąpienie ujemnych temperatur w fazie otwartych kwiatów może znacząco zmniejszyć plon. Przycinanie jest zbyteczne, jedynie przy starszych roślinach można przeprowadzić cięcie odmładzające, nie jednak zbyt wcześnie, aby zagęścić koronę.
Choroby i szkodniki
Na ogół rzadko są atakowane przez szkodniki i choroby. Młode sadzonki trzeba chronić przed zgryzaniem przez dzikie zwierzęta (sarny, zające) np. grodząc siatką drucianą. Jako przedstawiciele rodziny Rosaceae są gospodarzami zarazy ogniowej. Dojrzałe owoce są często spożywane przez ptaki.
Rozmnażanie i uprawa
Świdośliwy łatwo się rozmnaża przez nasiona. Zbiera się je tuż przed dojrzeniem i przechowuje w zamkniętych pojemnikach w temperaturze 5 stopni C. Wymagane są 3 miesiące zimnej stratyfikacji lub wysiew jesienny. Łatwo też je rozmnożyć przez sadzonki zielne. Możliwy jest też podział roślin matecznych oraz rozmnażanie przez odkłady. Odmiany rozmnażane muszą być wegetatywnie, np. przez sadzonkowanie lub szczepienie. Oczkuje się latem na głogu, jarzębinie czy jarząbach.
Plantacje wielkotowarowe
W produkcji towarowej spotyka się około 30 odmian, w większości pochodzących z występującego naturalnie w USA i Kanadzie gatunku – świdośliwy olcholistnej (Amelanchier alnifolia). Głównie uprawia się je w krajach, z których pochodzą. Nie są to jednak odmiany sensu stricte, tzn. uzyskane w wyniku zamierzonych zabiegów hodowlanych a jedynie selekty, wyróżniające się pozytywnymi cechami, wyselekcjonowane z naturalnych stanowisk, i uprawiane w niedalekiej od nich odległości.
Normalnie świdośliwy zaczynają już owocować w wieku 2-3 lat jednak znaczące z komercyjnego punktu widzenia plony uzyskuje się dopiero po 7-8 latach. Z pojedynczych krzaków niektórych odmian zbierano maksimum 15 kg owoców między 12 a 15 rokiem uprawy. Są to rośliny stosunkowo długowieczne, ich produktywność określa się na 30-50 lat.
Amelanchier ovalis – Świdośliwa jajowata
Syn.: A. vulgaris, A. rotundifolia
W stanie naturalnym rośnie w Europie po Afrykę Północną i Azję Mniejszą. Występuje od nizin do wysokości 2000 m nmp w Alpach, często porastając suche, wapienne stanowiska. Luźne, szerokie i wzniesione krzewy dorastające do wysokości 2-3 m i równie szerokie o charakterystycznie biało filcowanych młodych liściach i kwitnące później (początek maja) niż ich amerykańscy krewniacy. Na glebach wapiennych jesienne wybarwienie liści pomarańczowo czerwone do jasnożółtych (przy większej zawartości wapnia). Ze względu na stosunkowo niski wzrost szczególnie przydatna do mniejszych ogrodów jak też do uprawy w pojemnikach.
Białe kwiaty zebrane po 3-8 w początkowo silnie owłosionych, wzniesionych gronach ukazują się w zależności od wysokości w końcu kwietnia/maju (do lipca). Granatowoczarne owoce średnicy 0,8-1,2 cm, z woskowym nalotem są soczyste i słodkie ale bez wyrazistego smaku.
Nie ma wśród tego gatunku żadnych specjalnie owocowych odmian, ale w handlu oferowane są dwie o bardzo obfitym kwitnieniu – Helvetica i Edelweiss.
Amelanchier lamarckii – Świdośliwa Lamarcka
Bodajże najbardziej znany przedstawiciel rodzaju. Sądzi się, że jej pierwotną ojczyzną są liściaste lasy mieszane wschodniej Ameryki Północnej, choć nigdy tam nie stwierdzono jej występowania. Od ponad stu lat naturalizowana w północno-wschodniej Europie, uznana za samodzielny gatunek przez F.G. Schroedera w 1968 choć równocześnie wysuwane są opinie, jakoby powstała w Europie z gatunków amerykańskich już tam uprawianych. W uprawie często opisywana jako A. canadensis.
W korzystnych warunkach siedliskowych osiąga wysokość 5-6 m, sporadycznie nawet do 10 m i tworzy wysokie krzewy lub wielopniowe małe drzewa. Luźna, szeroka, wzniesiona korona może z wiekiem osiągnąć szerokość 5-8 m. Charakteryzuje się miedziano przebarwionymi młodymi pędami oraz białymi kwiatami w kwietniu, zebranymi w proste lub zwisające luźne grona. Liście, szczególnie na młodych przyrostach jedwabiście owłosione, jesienią przebarwiają się na żółto-czerwono do jasnoczerwonego.
Owoce z początku czerwone w miarę dojrzewania fioletowo czerwone do ciemnopurpurowych, pokryte woskowym nalotem, średnicy ok. 10 mm, słodkie i soczyste. Dojrzewają od końca czerwca do lipca.
Ten zwarty, dobrze zimujący krzew sadzony jest nie tylko jako soliter w ogrodach ale nawet stosowany jako element zieleni miejskiej i do upraw pojemnikowych. Na glebach o dużej zawartości wapnia a nadto suchych często występuje chloroza i zahamowanie wzrostu.
Amelanchier laevis – Świdośliwa gładka
Również pochodzi z Ameryki Północnej, podobna nieco do A. lamarckii. Wielopniowy, duży krzew o luźnym pokroju dorastający do wysokości 6-8 m. W odróżnieniu od świdośliwy Lamarcka młode pędy są brązowo przebarwione a liście opadają już latem. Kwiatostany zwisające. Owoce mają ok. 1,5 cm średnicy i są jednymi z największych w obrębie rodzaju. Z początku czerwone, szybko przechodzą w czarne, są słodkie i pokryte woskowym nalotem. Wyróżnia się wspaniałym jesiennym wybarwieniem liści – pomarańczowym i czerwonym. Wymagania identyczne jak u A. lamarckii.
Odmiany i selekty
Często zaliczane są bądź do A. laevis, bądź do A. lamarckii. Równie często klasyfikuje się je jako mieszańce A. x grandiflora (A. arborea x A. laevis).
Amelanchier Ballerina: odmiana wyselekcjonowana w Boskoop (Holandia) przed 1980. Jej przynależność gatunkowa nie jest do tej pory jednoznacznie określona (być może mieszaniec A. x grandiflora). Dorasta do wysokości 5 m, przyjmując pokrój wzniesionego krzewu o przewieszających się z wiekiem gałęziach. Wyróżnia się niezwykle obfitym kwitnieniem. Czysto białe kwiaty zebrane są w duże, zwisające kwiatostany (kwiecień). Na uwagę zasługuje też jaskrawe pomarańczowo czerwone jesienne wybarwienie liści. W konsekwencji obfitego kwitnienia odmiana ta wydaje duży plon bardzo smacznych owoców, początkowo czerwonych, później ciemnofioletowo granatowych. Dojrzewają one w końcu VI i na początku VII. Liście niekiedy bywają porażane przez mączniaka.
Z innych odmian selekcjonowanych pod względem obfitego kwitnienia warto jeszcze wymienić Prince Charles (A. laevis lub A. canadensis) i Princess Diana (A. x grandiflora). Kwitną one obficie w kwietniu wydając duże, purpurowo czerwone pyszne, słodkie owoce.
Amelanchier alnifolia – świdośliwa olcholistna
Również pochodzi z północnozachodnich rejonów Ameryki Północnej. Dorasta do wysokości 2-4(5) m, tworzy zazwyczaj krzewy o wyraźnie wzniesionym pokroju. Pędy początkowo owłosione, później nagie i czerwonobrązowe. Liście 3-5 cm, zaokrąglone do szerokoeliptycznych, początkowo pokryte białym filcem, później nagie. W maju dekoracyjne z powodu kremowobiałych, wzniesionych kwiatostanów. Owoce granatowoczarne do purpurowo czarnych, pokryte woskowym nalotem, średnicy 1,0-1,5 cm, soczyste i słodkie w smaku. Używane są do wyrobu ciast, powideł, win a nawet jako dodatek do piwa. Dobrze aklimatyzuje się do stanowiska i klimatu, ale najlepiej rośnie na podłożu lekko kwaśnym do obojętnego.
Odmiany i selekty
BLUE MOON – odmiana ukraińska. Krzew o wyraźnie wzniesionym pokroju dorastający do 2,5 m. Ciemnogranatowe, kuliste jagody dojrzewają w końcu czerwca. Są słodkie, aromatyczne i soczyste, średnicy 1,2-1,5 cm, zebrane w luźne grona po ok. 10 owoców. Mogą być spożywane świeże, suszone jak rodzynki lub przetwarzane. Ze względu na niski wzrost odmiana ta jest szczególnie zalecana do małych ogrodów ale także wykorzystywana w produkcji towarowej.
FORESTBURG – odmiana kanadyjska. Pokrój krzewów początkowo wyprostowany, do 4 m wysokości, w starszym wieku bardziej rozłożysty. Plenna odmiana o dużych owocach średnicy 1-1,25 cm zebranych w skupione grona liczące do 10 owoców. Średnio wczesna, dojrzewa dość równomiernie. Owoce są smaczne i słodkie. Odmiana polecana do produkcji towarowej.
KRASNOJARSKAJA – dorasta do 4-5 m wysokości przyjmując postać krzewu lub małego drzewka. Owoce w kształcie gruszkowate, wyjątkowo duże, czarne, słodkie, bardzo smaczne, z lekko kwaskową nutą. Bardzo plenna, późno dojrzewająca odmiana.
PEMBINA – wyselekcjonowana przez J.A. Wallace’a w Kanadzie. Krzew o pokroju wyprostowanym do nieco rozłożystego o małej ilości odrostów. Osiąga wysokość do 5 m i podobną szerokość. Również bardzo plenna odmiana o dużych, granatowoczarnych owocach średnicy ok. 1,4 cm.
SASKABLUE (Saskatoon Blue) – zdrowo rosnąca odmiana, kwitnie w końcu kwietnia, owoce średnicy 8-15 mm średnicy, purpurowo granatowe, słodkie i aromatyczne, smakujące trochę jak jagody, dojrzewa do końca VI ale stopniowo.
SLEYT – słabo rosnąca odmiana, osiągająca jedynie 1,5-2 m wysokości. Rodzi duże, czarne nieco podłużne i słodkie w smaku owoce. Wcześnie dojrzewająca.
SMOKY – wyselekcjonowana w Kanadzie, 1952. Początkowo wyprostowany krzew wysokości 4-4,5 m, w starszym wieku bardziej rozłożysty do 6 m szeroki. Pędy początkowo proste, z wiekiem łukowato wygięte. Jest to odmiana o najsłodszych owocach i o najwyższym stosunku cukrów do kwasów. Owoce mają delikatny smak i są soczyste. Granatowoczarne, kuliste, mają średnicę ok. 1,3 cm i pokryte są woskowym nalotem. Zawierają liczne pestki. Zebrane w grona zawierające do 11 owoców dojrzewają nierównomiernie w połowie czerwca. Z dorosłego krzewu można zebrać plon 7,5-8 kg owoców. Uznawana za najplenniejszą spośród wszystkich odmian.
THIESSEN – wyselekcjonowany w 1910 spośród siewek uzyskanych z nasion zebranych z roślin z nad rzeki Saskatchewan. Krzew wysokości do 5 m, początkowo o nieco kolumnowym pokroju, później bardziej rozłożysty. Liczne owoce są kuliste, dość duże i słodkie w smaku.
Amelanchier spicata – świdośliwa kłosowa
Ten pochodzący również z Ameryki Północnej gatunek świdośliwy częściowo zadomowił się już w Europie. Często oferowany pod nazwą A. ovalis, gdyż podobnie do niej również przyjmuje pokrój krzewu, różni się natomiast sztywno wyprostowanym pokrojem. Osiąga wysokość 2,5-4 m. Liście są odwrotnie jajowate do zaokrąglonych, drobno piłkowane, początkowo biało filcowane, później nagie. Kwiaty średnicy 1-1,5 cm zebrane są po 4-10 we wzniesione groniaste kwiatostany. Owoce są podobne do pozostałych gatunków, średnicy 0,8-1,0 cm, purpurowo czarne, chociaż niezbyt smaczne.
Amelanchier arborea – świdośliwa drzewiasta
Ojczyzną tego gatunku są Stany Zjednoczone i Kanada. Silnie rosnący, w swoich naturalnych siedliskach osiąga wysokość nawet do 20 m przyjmując postać drzewa. W czasie kwitnienia liście są jeszcze złożone i gęsto, wełniście owłosione. Kwiaty średnicy 2-2,5 cm zebrane są po 4-10 w zwarte kwiatostany. Kwitnie stosunkowo wcześnie – w kwietniu a czasami już w marcu. Owoce średnicy 0,6-1 cm, czerwonawo brązowe do purpurowych dojrzewają w czerwcu, ale ich smak jest trochę nijaki i mdły.
ROBIN HILL – czasami zaliczana do A. x grandiflora. Drzewo wysokości 6-10 m z wyraźnie wykształconym pniem i wąską początkowo koroną. Obficie kwitnie, kwiaty w pąku bladoróżowe, po otwarciu białe, średnicy 2-2,5 cm. Owoce tej odmiany są małe (0,6-0,8 cm), czerwone do granatowoczarnych, słodkie ale mało aromatyczne.
Oprócz powyżej opisanych w Stanach Zjednoczonych wymienianych jest dalszych ok. 25 odmian owocowych świdośliw wywodzących się z rozmaitych, naturalnie tam występujących gatunków.
Opracował:
Mariusz Lewandowski
