Jeżeli jest gdzieś roślina, która w najpełniejszy sposób wyraża estetyczny ideał filozofii zen: Wabi-Sabi, polegający na prostocie i znajdowaniu piękna w rzeczach prostych, codziennych i niedoskonałych to za taką uchodzić mogą stewarcje. Wypływa to z ich pełnego gracji pokroju, nieregularnie i plamiście przebarwionej kory oraz z prostych, zdawałoby się wręcz surowych ale zrównoważonych w swym pięknie kwiatów.
Kiedy mija już szczyt wiosennego kwitnienia stewarcje wypełniają ten nastały wyciszony moment wczesnego lata swoimi podobnymi do kamelii kwiatami. Pomimo, że preferują kwaśne podłoże są cennym nabytkiem dla małych ogrodów, ponieważ ich tempo wzrostu można określić co najwyżej jako umiarkowane.
Charakterystyka rodzaju
Ich pojedyncze, białe kwiaty przywodzą na myśl od razu rodzinę herbatowatych (Theaceae) do której należą, wraz z takimi bardziej znanymi rodzajami jak Camellia, Franklinia czy Schima. W zależności od uznawanych bądź nie propozycji różnych systematyków wyróżnia się ok. 20 gatunków. Rodzaj ten cechuje zaskakująco rozległy zasięg geograficzny, obejmujący obszar od wilgotnych, górskich lasów Chin poprzez wyspy Japonii do tętniących życiem dolin rzek południowo wschodnich rejonów USA. Większość gatunków, poza subtropikalnymi, uprawia się jako rośliny ozdobne w ogrodach, od zimnego Massachusetts po łagodne pod względem klimatu zachodnie rejony Wysp Brytyjskich.
Są to drzewa (rzadziej krzewy) zarówno zimozielone jak i o liściach sezonowych, których najbardziej może zauważalną cechą jest gładka, plamista, wielokolorowa, złuszczająca się kora. Cecha ta charakteryzuje jednak tylko część gatunków, są też i takie u których kora jest bruzdowana lub brudno brązowa i mało wyróżniająca się. Liście naprzeciwległe, owalne bądź eliptyczne o piłkowanym brzegu, umiarkowanie owłosione do nagich. Kwiaty o 5 płatkach wyglądają podobnie w obrębie rodzaju ale różnią się dość znacznie wielkością. Zależnie od klimatu otwierają się od końca maja do końca sierpnia. Pręciki są bardzo liczne a ich nitki mogą być białe, purpurowe lub żółte w zależności od gatunku. Jedna lub dwie łuskowate podsadki kwiatowe ułożone są naprzeciwlegle do działek kielicha. Zdrewniała, brązowa torebka nasienna może pozostawać na pędach przez rok i dłużej nim opadnie.
Wszystkie opisane poniżej gatunki są o liściach sezonowych poza S. calcicola, S. laotica i S. pteropetiolata. Rośliny na wschodzie USA i w Belgii przebarwiają się na jesień w następującej kolejności: S. serrata – malacodendron – pseudocamellia – rostrata – sinensis – monadelpha i ovata. Stewartia malacodendron i S. ovata generalnie jesienią rozczarowują, choć S. ovata może przebarwiać się na żółto. Najbardziej niezawodna jest S. pseudocamellia. Mieszańce zachowują się różnie, zależnie od form rodzicielskich.
Historia systematyki
Najwcześniejszą wzmiankę o rodzaju zawdzięczamy wielebnemu Johnowi Claytonowi, który w 'Account of Virginia’ w 1687 opisał drzewo z Archers Hope Creek w pobliżu Williamsburga w stanie Virginia. Do uprawy wprowadzony został ok. 50 lat później, do ogrodu Fulham, należącego do angielskiego podróżnika i przyrodnika Marka Catesby, który otrzymał okaz S. malacodendron od innego John’a Cleytona, angielskiego przyrodnika z Virginii. Roślina ta zakwitła w 1742, po czym została podarowana Johnowi Stuart, hrabiemu Bute, jednemu z założycieli ogrodu w Kew.
Linneusz, który później otrzymał zasuszony okaz rośliny upamiętnił właśnie tą postać w nazwie rodzaju, ale popełnił przy tym błąd w pisowni jego nazwiska i stąd powstała nazwa Stewartia. Do dziś zresztą niektórzy badacze i systematycy domagają się jej zmiany na Stuartia.
Większość poznanych gatunków pochodzi z Chin. 'Flora of China’ (Shu, 2007) wymienia ich 15, z czego 4 w uprawie. Reszta oczekuje na rozpowszechnienie, kilka z nich jest zbyt wrażliwych a pozostałe być może nie są zbyt wartościowe dla ogrodnictwa. Trzy gatunki rozpoznano z obszaru Japonii, Korei i przyległych wysp i dwa z południowo wschodnich rejonów USA. W systematyce gatunków nie-zimozielonych dużym uznaniem cieszy się publikacja Spongberga z 1974, choć nadal brakuje pełnej monografii rodzaju.
Stewartia calcicola
Gatunek zimozielony, rośnie w lasach na wysokości 900-1700 m nmp w Chinach, w południowo-zachodniej części prowincji Guangxi i w południowo-wschodnim Yunnanie. Rzadko spotykany w uprawie. Od innych zimozielonych gatunków łatwo go odróżnić po owłosionych nerwach głównych liści i podsadkach kwiatowych prawie o połowę krótszych od działek kielicha. Kwiaty małe do średnich, nie tak dekoracyjne jak u S. pseudocamellia. Jeden egzemplarz wysadzono do gruntu w Arboretum Wespelaar w Herkenrode (Belgia) i pierwszą zimę przetrwał bez uszkodzeń. Łatwo rozmnaża się z sadzonek.
Stewartia x henryae
Mieszaniec ten po raz pierwszy opisano w 1964 w Gladwyne, w Pensylwanii (USA) w Henry Foundation for Botanical Research, gdzie powstał ze spontanicznego skrzyżowania S. monadelpha i S. pseudocamellia. Od tego ostatniego gatunku odróżnia się większymi podsadkami kwiatowymi, nie przylegającymi do działek kielicha i mniejszymi płatkami. Kora wykazuje cechy pośrednie obu rodziców. Spongberg (1974) wskazuje na podobieństwo kwiatów do S. monadelpha. Wyselekcjonował też jedną z siewek S x henryae uzyskanych w Polly Hill Arboretum w Massachusetts (USA), którą nazwano 'Skyrocket’ (Huttleston 1993). Wyróżnia się ona wąskim, kolumnowym pokrojem, ale okazała się trudna do rozmnożenia, co znacznie ogranicza jej dostępność w handlu. Niektóre z samoistnych siewek w Polly Hill Arboretum i Arboretum Wespelaar wykazują cechy typowe dla S x henryae. Cechuje je też atrakcyjne wybarwienie liści jesienią.
Stewartia laotica
Jej zasięg ograniczony jest do chińskiej prowincji Guangxi i południowowschodniego Yunnanu, ale występuje także w Laosie i Wietnamie na wysokości 900-1800 m npm. Jest to gatunek zimozielony. Ostatnio (2006) wprowadzono do próbnej uprawy rośliny zebrane na wysokości 1900 m npm przez Petera Whartona. Zachowanie się tego gatunku w warunkach uprawy nie jest jeszcze znane.
Stewartia malacodendron
Występuje w rozproszonych populacjach w południowo-wschodnich Stanach Zjednoczonych, od Virginii po Florydę i na zachód aż do Missisipi, Luizjany, Arkansas i Teksasu. Ma charakterystyczne kwiaty: białe płatki kontrastują z czerwono-purpurowymi pręcikami. Rzadko spotykana w ogrodach Europy Zachodniej, ponieważ późne przymrozki często uszkadzają rośliny a lata nie są zbyt gorące dla dostatecznego zdrewnienia pędów. W takich warunkach najlepiej sadzić je na osłoniętych, częściowo zacienionych stanowiskach. W Herkenrode (Belgia) rośnie dobrze pod sekwoją i w otoczeniu różaneczników. W Arnold Arboretum wypadła z powodu mroźnych zim.
Stewartia malacodendron Delmarva (Huttleston 1993) – odmiana powstała z nasion zebranych w naturze na Półwyspie Delmarva przez Jacque Legendre. Jego przyjaciel, przyrodnik z Delaware – William Frederick przekazał je następnie do Polly Hill, ogrodniczki i założycielki nazwanego jej nazwiskiem arboretum w West Tisbury w Massachusetts. Hill z otrzymanych ośmiu nasion uzyskała dwie rośliny – jedna zginęła pożarta przez myszy w 1971 druga zaś zakwitła po 27 latach. Odznaczała się kwiatami średnicy 5 cm z białymi, czerwono nabiegłymi płatkami i purpurowymi pręcikami. Cechy te jakkolwiek dość dekoracyjne nie są unikalne i w naturze czasami spotykane. Znana jest jak do tej pory tylko jedna roślina tej odmiany rosnąca w Arboretum Polly Hill, gdyż jak dotąd próby jej rozmnożenia okazały się nieudane.
Stewartia monadelpha
W naturze występuje w górach wysp Japonii – Shikoku, Kyushu i południowo-środkowej Honshu. Ma małe, delikatne kwiaty, które pojedynczo można by przeoczyć ale na dorosłych egzemplarzach ukazują się w dużej ilości. Dekoracyjne są również podsadki kwiatowe, przed otwarciem kwiatów przypominające zielone motyle. Kora choć nie tak gładka jak u S. pseudocamellia czy S. sinensis to łuszcząc się odsłania cynamonowo-czerwony kolor.
Mały rozmiar kwiatów, owoców i liści nie idzie w parze z wielkością roślin. Podczas swojej wyprawy w lutym 1914 Ernest Wilson sfotografował kilka dużych drzew rosnących wraz z Trachodendron aralioides na wyspie Yakushima, jedno z nich mierzyło 17 m wysokości i miało pierśnicę średnicy 2,5 m. Jednak w uprawie rośliny są dużo mniejsze a ich tempo wzrostu jest umiarkowane.
Stewartia monadelpha przebarwia się jesienią jako ostatnia. Letnie upały czy ich brak mają wpływ na stopień przebarwienia. Przy dłuższym okresie wegetacji dominuje kolor szkarłatny, przy krótszym purpurowy. Gatunek ten odznacza się wyjątkową odpornością na upały i doskonale sobie radzi w pełnym nasłonecznieniu.
W Arboretum w Rogowie jest to najmniej odporny gatunek, który przemarzł zimą 1986/87 do powierzchni śniegu ale ponownie zregenerował.
Stewartia monadelpha BLACK DOG – wyselekcjonowana ze względu na ciemnopurpurowe ulistnienie.
Stewartia ovata
Podobnie jak S. malacodendron jej zasięg obejmuje południowo-wschodnie rejony Stanów Zjednoczonych, od Florydy i Virginii na wschodzie po Mississippi na zachodzie. Spongberg (1974) podaje, że zasięgi występowania obu tych gatunków znacząco się pokrywają. Potwierdziły to przeprowadzone w terenie obserwacje jesienią 2007 w Bankhead National Forest w hrabstwie Winston w Alabamie.
Gatunek ten dość łatwo rozpoznać po oskrzydlonych ogonkach liściowych, słupku o pięciu osobnych szyjkach i pojedynczej podsadce kwiatowej. Tak długo jak zapewnimy jej długi okres wegetacji i odpowiednią wernalizację w uprawie jest poważnym konkurentem dla swojego amerykańskiego kuzyna, gdyż wytrzymuje znacznie niższe temperatury (w Michigan nawet -26 do -29 stopni C). Duże, białe kwiaty średnicy 5-10 cm mają pięknie pofalowane płatki i ozdobne pręciki. Kwiaty otwierają się w różnym tempie, co przedłuża okres kwitnienia.
Co interesujące, okazy posadzone w Arboretum Polly Hill mają ciemniejsze liście niż rośliny z naturalnych stanowisk, które mogą reagować chlorozą na stres spowodowany suszą. W Belgii, w Arboretum Wespalaar z powodu morskiego klimatu ich kwitnienie nieco rozczarowuje, gdyż kwiaty opadają wkrótce po otwarciu a niekiedy nie otwierają się w ogóle.
Wyróżnia się dwie odmiany botaniczne: var. ovata o żółtych nitkach pręcików i var. grandiflora o purpurowych. Istniejące w uprawie odmiany: Red Rose, Royal Purple i White Satin (Huttleston 1993) w dużym stopniu odzwierciedlają tą naturalną zmienność, różniąc się w zasadzie tylko wybarwieniem pylników, zgodnie z nazwą odmiany.
Stewartia pseudocamellia – stewarcja kameliowata
Gatunek najczęściej spotykany w uprawie pochodzący z Japonii I Korei. W Japonii rośnie w lasach mieszanych wespół z klonami Acer sp., Clethra barbinervis, Enkianthus campanulatus, Pinus densiflora, Quercus acuta i Quercus serrata na wysokościach między 175 a 1450 m npm. W Korei Południowej spotykana jest w podobnych siedliskach razem z klonami Acer sp., Aralia elata, Hydrangea serrata i kalinami Viburnum sp. Rośliny z obu tych populacji nieco różnią się od siebie, co dało podstawę do wyodrębniania na różnych poziomach tych pochodzących z Korei jako S. koreana, S. pseudocamellia var. koreana, S. pseudocamellia Koreana Group czy S. pseudocamellia 'Korean Splendor’. Sądzi się, że większość uprawianych w ogrodach egzemplarzy ma takie właśnie pochodzenie, te pochodzące z Japonii są dużo rzadsze z racji nieco mniej zwartego pokroju. Wydaje się, że podawane w literaturze różnice takie jak jesienne wybarwienie, zygzakowate pędy czy forma kwiatów nie są wystarczające do rozdziału obu populacji na poziomie gatunku, odmiany botanicznej czy nawet grupy odmian. Także stosowane niekiedy w szkółkach określanie uzyskanych siewek o przewadze cech populacji koreańskiej jako odmianę 'Korean Splendor’ budzi wiele wątpliwości.
Prowadzone spory taksonomiczne w niczym nie umniejszają znaczenia tego gatunku w ogrodnictwie. Na równi z S. sinensis kora stewarcji kameliowatej jest najbardziej dekoracyjna w ramach rodzaju i prawie zawsze przywoływana ilekroć mowa o drzewach o dekoracyjnej korze. Istotnie nie można odmówić jej piękna, tak w widoku, jak i w dotyku – wymieszane odcienie brązu, szarości i palonej ochry połączone z teksturą wypolerowanego alabastru. Liczne kwiaty średnicy 9-10 cm kremowo-białe z żółtymi pręcikami nie otwierają się jednocześnie ale okres kwitnienia trwa dłuższy czas nim wszystkie opadną. Widok dywanu opadłych kwiatów pod drzewem wywołuje wtedy niesamowite wrażenie. Jesienne przebarwienie liści waha się od ciemno bordowego do czerwono pomarańczowego.
Arnold Arboretum należące do Uniwersytetu Harvarda szczyci się posiadaniem prawdopodobnie najstarszego okazu o udokumentowanym pochodzeniu, który pozyskało w 1918 z koreańskiej kolekcji Ernesta Wilsona. Fakt, że przeżył prawie sto bostońskich zim dobrze ilustruje mrozoodporność tego gatunku. Dorosły okaz w Arboretum Polly Hill pozyskany od Brooklyn Botanic Garden a posadzony w 1961 również wykazuje podobną odporność.
Dla zbadania zmienności genetycznej S. pseudocamellia w uprawie pozyskuje się rośliny z ich naturalnych siedlisk. I tak np. Arboretum Polly Hill, Ogród Botaniczny Quarryhill w Kalifornii i Królewski Ogród Botaniczny w Edinburgh sprowadziły niedawno nasiona z populacji japońskiej. W Quarryhill rośnie jedna z kilku starszych roślin o tym pochodzeniu, pozyskana z wyspy Honshu, z wysokości 1210 m npm w 1989.
Stewartia pseudocamellia BALLET – najlepsza z trzech siewek uzyskanych w Polly Hill Arboretum pochodząca z nasion zebranych w Arnold Arboretum w 1966. Początkowo zarejestrowana jako odmiana S. koreana (Dudley, 1984). Roślina mateczna ma wysokość 14 m, pierśnicę średnicy 30 cm i rozpiętość korony 10 m. Kwitnie w lipcu, kwiaty średnicy 9 cm. Większe owoce, dłuższe pędy i bardziej błyszczące liście przydają wdzięku tej zdrowo rosnącej odmianie. Przewieszające się pędy w pełni tłumaczą jej nazwę.
Stewartia pseudocamellia MILK AND HONEY – zarejestrowana w 1992 jako S. koreana (Huttleston 1993). Pochodzi z nasion zebranych w 1966 w Arnold Arboretum. Różni się od gatunku większymi kwiatami średnicy 10 cm, po otwarciu prawie płaskimi, o pofalowanych, białych płatkach i licznych, żółtych pręcikach. Jesienią pięknie się przebarwia na pomarańczowo-czerwony kolor, przyjemnie kontrastujący z warstwami łuszczącej się kory o szaro-srebrnej i cynamonowej barwie. Roślina mateczna osiągnęła wysokość 12 m, wykształciła trzy pnie i koronę o rozpiętości 9 m.
Stewartia pseudocamellia CASCADE – łukowato przewisające gałęzie, białe kwiaty z żółtymi pręcikami, przebarwienie jesienne czerwono-purpurowe, tempo wzrostu: 3,7 – 4,6 m po 30 latach.
Stewartia pseudocamellia MINT FRILLS (Clemants 1997) – płatki kwiatów z blado zielonym rumieńcem. Cecha to nie jest unikalna i czasami zdarza się wśród okazów tego gatunku. Brzegi płatków są pofalowane i zmarszczone. Roślina mateczna w Polly Hill Arboretum ma 12 m wysokości, dwa pnie i koronę o rozpiętości 8,8 m.
Stwartia pseudocamellia HAROLD HILLIER – pochodzi ze szkółek Hilliera w Wielkiej Brytanii, nazwana przez Philippe de Spoelberch z Herkenrode w Belgii. Wyróżnia się pięknym i niezawodnym jesiennym przebarwieniem liści w różnych warunkach oświetlenia, także w cieniu.
Mamy też nasz polski wkład w selekcję odmian stewarcji kameliowatej. W Arboretum w Rogowie wyselekcjonowana została ze względu na kształt i wielkość kwiatów odmiana ROGÓW (Tumiłowicz, 2003). Jej kwiaty są duże (średnicy do 11,5 cm), po otwarciu prawie płaskie, o lekko wklęsłych płatkach, na brzegach nieregularnie pofałdowanych i fryzowanych. Roślina mateczna w wieku 37 lat osiągnęła wysokość 12 m przy pierśnicy 16 cm. Drugą odmianą jest Stewartia pseudocamellia JULIA (Muras 2003) zgłoszona do rejestracji w 2008.
W Arboretum Wespelaar i Ogrodzie Herkenrode w Belgii wyselekcjonowano siewkę powstałą z nasion zebranych w Chiri San w Korei Południowej, która wyróżnia się krzaczastym pokrojem, zygzakowatymi, czerwonawo nabiegłymi pędami i wyjątkową mrozoodpornością. Łatwo też rozmnaża się poprzez sadzonkowanie, co jest o tyle istotne, że cały rodzaj Stewartia rozmnaża się w ten sposób dość trudno. Kilka innych roślin z kolei wyróżnia się regularnym drzewiastym pokrojem i liśćmi o guzowatej powierzchni co może skutkować grubszą warstwą kutikuli a więc i większą odpornością na poparzenia słoneczne.
W Arboretum w Rogowie jest to najbardziej mrozoodporny gatunek. Przemarzają najczęściej tylko jednoroczne pędy, wyjątkowo kilkuletnie, po czym dobrze regenerują. Wszystkie egzemplarze (26 roślin) corocznie obficie kwitną w lipcu i sierpniu i owocują. Liście wybarwiają się na czerwono i pomarańczowo.
Stewartia pteropetiolata
Zimozielony gatunek rosnący w lasach południowego i zachodniego Yunnanu w Chinach oraz w Wietnamie na wysokości 1200 – 2600 m npm. Jedną młodą roślinę uzyskaną z nasiona pochodzącego z Luchun w południowym Yunnanie (2100 m npm) posadzono w Ogrodzie Botanicznym Kolumbii Brytyjskiej w Vancouver w Kanadzie. Według kuratora ogrodu, Petera Whartona przeżyła mróz – 5 stopni C bez uszkodzeń liści. Wierzy on, że populacja wietnamska może być jeszcze bardziej odporna na mróz niż chińska. Starsze, kwitnące okazy można podziwiać w ogrodzie Villa Taranto we Włoszech oraz w Królewskim Tasmańskim Ogrodzie Botanicznym w Hobart na Tasmanii, gdzie małe do średniej wielkości kwiaty wydają atrakcyjne, czerwone owoce.
Stewartia rostrata – stewarcja dzióbkowata
Gatunek ten po raz pierwszy sprowadzono do USA w 1936 z Ogrodu Botanicznego Lu Shan w Chinach. Roślinę do dziś można oglądać w Arnold Arboretum. Do czasu publikacji Spongberga (1974) nie była uznawana za odrębny gatunek. Po raz pierwszy odkrył ją Ernest Wilson w chińskiej prowincji Kiangsi. Okaz tego gatunku był w herbarium przemieszany z S. sinensis pod tym samym numerem 1722.
Można ją odróżnić od S. sinensis po skręconych działkach kielicha, mało dekoracyjnej korze i owocach – kulistych, gładkich, czerwono przebarwionych, o charakterystycznym wydłużonym dzióbku. Jej obszar występowania w Chinach jest dość rozległy. Spotkać ja można wzdłuż brzegów strumieni w lasach na wysokościach 600-1500 m npm w prowincjach Anhui, Henan, Hubei, wschodni Hunan, Jiangxi i Zhejiang.
Kwitnie w maju jako jeden z najwcześniejszych azjatyckich gatunków. Kwiaty mają średnicę 3-5 cm. Czerwone niedojrzałe jeszcze owoce i purpurowo nabiegłe liście rekompensują brak ozdobnej kory. Przebarwienie jesienne często jaskrawo szkarłatne. Drzewa w naturze osiągają wysokość 12 m ale w uprawie najstarsze (w Seattle, stan Washinghton) mają 7-7,6 m wysokości (Jacobson 1996).
Gatunek ten dość łatwo krzyżuje się z innymi, w tym zwłaszcza z S. sinensis. Adam Wheeler z Broken Arrow Nursery w Connecticut (USA) prowadzi selekcję kilkuset siewek gatunku, niektóre z nich wykazują cechy pośrednie. Gatunek w uprawie dość zmienny: trafiają się okazy które nie kwitną nawet w wieku 15 lat mając 8 m wysokości, stąd potrzeba doboru okazów kwitnących obficie w młodym wieku. W Europie często oferowana w handlu pod nazwą S. gemmata (synonim S. sinensis).
W Polsce stosunkowo rzadko spotykana aczkolwiek rośnie w Arboretum w Glinnej i w Rogowie (z nasion z Ogrodu Botanicznego w Lushan, Chiny), gdzie kwitnie w czerwcu, choć nie wyklucza się ich mieszańcowego pochodzenia.
Stewartia rostrata HULSDONK PINK – według opisów ma kwiaty w pąku różowe, po otwarciu z różowym rumieńcem.
Stewartia serrata – stewarcja piłkowana
Ten pochodzący z Japonii gatunek jako pierwszy wypuszcza liście wiosną i kwitnie. Młode pędy są czerwonawe, liście piłkowane o czerwonych ogonkach a kwiaty o regularnych, czerwonawych podsadkach kwiatowych podobnych kształtem do działek kielicha. Kwiaty dzwonkowate, zwisające, krótkotrwałe.
W Arboretum w Rogowie rośnie 8 okazów, kwitnących w czerwcu i wydających żywotne nasiona. Charakteryzują się słabszą mrozoodpornością niż S. pseudocamellia ale dość dobrze regenerują.
Stewartia serrata PENDULA – ma pokrój płaczący i niestety kwiaty skryte są pod gałęziami. Okaz tej rośliny rośnie w Arboretum Kalmthout w Belgii ale jak do tej pory próby jej rozmnożenia okazały się nieudane.
Stewartia sinensis – stewarcja chińska
Dość rzadka w uprawie i często mylona z innymi gatunkami. Rośliny w Arnold Arboretum wyrosłe z nasion pozyskanych w 1934 z Sun Yat Sen Memorial Park w Chinach początkowo oznaczone jako S. monadelpha później rozpoznano właśnie jako S. sinensis. De Spoelberch (2002) podaje, że młode rośliny nie są zbyt mrozoodporne, co być może tłumaczyłoby ich rzadkość w uprawie. W Chinach występują na rozproszonych stanowiskach w lasach, na wysokości 500 – 2200 m npm w środkowych i wschodnich prowincjach. Del Tredici et al. (1995) pisze, że w Wudang Shan w prowincji Hubei na wysokości 1100 m npm widział potężny okaz wysoki na 15 m o pierśnicy 55 cm średnicy, które było miejscem pielgrzymek Taoistów, którzy pod tym świętym drzewem składali w ofierze i palili poświęcony papier symbolizujący pieniądze.
Kwiaty średnicy 5-6 cm ukazują się po S. pseudocamellia i mimo, że są dość liczne to ich efekt dekoracyjny umniejsza fakt, że nie w pełni się otwierają. 'Flora of China’ (Shu 2007) wymienia 4 odmiany botaniczne różniące się kształtem, wielkością i teksturą szypułek, podsadek kwiatowych i działek kielicha: var. acutisepala, var. brevicalyx, var. shensiensis i var. sinensis. Zmienność ta może być przyczyną różnic w morfologii roślin uprawianych w Europie i USA a tymi, pochodzącymi z Chin.
W Wielkiej Brytanii w ogrodach Trewithen, Wakehurst Place i Borde Hill spotkać można warte zachowania okazy o szczególnie okazałej korze. To o którymś z nich pisał prawdopodobnie Bean (1981) że „ma korę gładką jak alabaster i w kolorze zwietrzałego piaskowca”. Na obszarach leśnych w pobliżu Ogrodu Botanicznego Lushan w Chinach gatunek ten przypomina S. monadelpha swoją plamistą korą oraz stożkowatymi i owłosionymi torebkami nasiennymi. Wiek zdaje się nie mieć wpływu na plamistość i wielokolorowość kory, gdyż jak podaje De Spoelberch prawie 300-letni okaz w Hanpo Pass w Lushan też posiadał tą cechę.
W Arboretum w Rogowie kwitnie najpóźniej – w sierpniu. Cztery kwitnące i owocujące tam okazy wysadzone w 1987 przetrwały bez uszkodzeń mrozy do – 25 stopni C.
Stewartia sinensis PANACHE – forma pstrolistna
Stewartia sinensis MEI LU SHU (Clemants 1997) – jedna z dwóch siewek uzyskanych w Arboretum Polly Hill z nasion zebranych w Arnold Arboretum w listopadzie 1974. Kwiaty średnicy 4 cm. Kiedy zakwitła po raz pierwszy w czerwcu 1993 wnuczek Polly Hill, Alexander Hill zasugerował nazwę, która w mandaryńskim dialekcie języka chińskiego oznacza 'wspaniałe drzewo’. Ponieważ powstała z nasion roślin rosnących w uprawie byłoby interesującym zbadanie, czy jest to mieszaniec czy też czysty gatunek.
Stewartia PURPLE LANCE
Najczęściej uważana jest za mieszańca S. rostrata x S. monadelpha. Roślina mateczna rośnie w ogrodzie Karla E. Flink’a w Bjuv, w Szwecji. Liście początkowo ciemnopurpurowe, latem stają się ciemnozielone i błyszczące. Kwitnie obficie, ale kwiaty mogą być przesłonięte przez liście.
Stewartia SCARLET SENTINEL
Przypuszczalnie najlepiej udokumentowany i potwierdzony mieszaniec między S. ovata f. grandiflora i S. pseudocamellia. Pochodzi z siewki, wyselekcjonowanej w Arboretum Arnold (Del Tredici i Li 2002, Del Tredici 2003). Początkowo przeznaczony do sprzedaży znalazł się w ogrodzie Petera Del Tredici, w Harvard, Massachusetts (USA). Jego mieszańcowe pochodzenie wyszło na jaw po 12 latach, po pierwszym kwitnieniu. Odmiana o prawie kolumnowym pokroju, w wieku 12 lat miała wysokość 6,5 m a szerokość jedynie 2,5 m. Duże białe kwiaty o purpurowych pręcikach ukazują się na przełomie czerwca i lipca. Szarobrązowa kora łuszczy się cienkimi paskami szerokości do 5 mm. Owoce nie dojrzewają. Chociaż kora nie jest tak dekoracyjna jak u S. pseudocamellia odmiana ta ze względu na swój wąski pokrój stanowi ciekawą alternatywę dla małych ogrodów.
Znaczące kolekcje w Ameryce Północnej i w Europie
W Stanach Zjednoczonych Arboretum Arnold i Polly Hill (oba z Massachusetts) szczycą się posiadaniem narodowych kolekcji rodzaju Stewartia. Ich większość pochodzi jeszcze ze zbiorów Ernesta Wilsona w Korei i Chinach a także z późniejszych wypraw organizowanych do chińskich ogrodów botanicznych. Ta ostatnia powstała wskutek wizyt Polly Hill w Arboretum Arnold i jej związków z Półwyspem Delmarva. W morskim klimacie i na piaszczystych kwaśnych glebach Polly Hill Arboretum Stewarcie rosną nadzwyczaj dobrze. Chociaż obie te kolekcje oparte są w dużym stopniu o taksony pochodzące z uprawy to uzupełnione są także o rośliny pochodzące z naturalnych stanowisk, będące plonem dwóch wypraw do Japonii i jednej na południowy wschód USA. Inne ogrody w Ameryce Północnej, gdzie można zobaczyć stewarcje to Morris Arboretum, Scott Arboretum (oba w Pensylwanii), Ogród Botaniczny Uniwersytetu Washinghton, Ogród Botaniczny Quarryhill w Kalifornii i Ogród Botaniczny Uniwersytetu Kolumbii Brytyjskiej w Kanadzie.
W Wielkiej Brytanii kolekcja narodowa znajduje się w ogrodach High Beeches, chociaż i w pobliskich ogrodach takich jak Wakehurst Place, Borde Hill i Nymans również rosną okazałe egzemplarze. Imponująca kolekcja gatunków znajduje się w belgijskim Arboretum Wespalaar i ogrodzie w Herkenrode.
Ponieważ gatunki stewarcji łatwo się krzyżują w uprawie, ważnym jest istnienie kolekcji o udokumentowanym pochodzeniu z naturalnych stanowisk. Rozmnażając na handel rośliny z nasion pochodzących z wolnego zapylenia trzeba zdawać sobie sprawę, że mogą one mieć charakter mieszańcowy.
Zachowanie rodzaju w naturze
Zachowanie rodzaju w Chinach nie jest wystarczająco znane, ale z pewnością działalność człowieka powodująca degradację naturalnych siedlisk zagraża wielu populacjom. Gatunki amerykańskie są bardziej wrażliwe i zagrożone. Ciężka susza na południowym wschodzie USA, szczególnie dotkliwa w stanie Georgia spowodowała jeszcze dodatkowy stres.
Uprawa
Generalnie można powiedzieć, że gatunki wschodnioazjatyckie lepiej się czują w chłodnym, morskim klimacie podczas gdy te ze wchodu Stanów Zjednoczonych wymagają ciepłego lata. Wszystkie preferują wilgotne, kwaśne gleby i wymagają nieco cienia, gdy popołudniowe słońce jest zbyt intensywne. Przy niewłaściwym odczynie gleby liście często wykazują objawy chlorozy, a przy skrajnej suszy mogą ulec nekrozie. Późne, wiosenne przymrozki mogą sprawić, że w danym roku nie zakwitną wcale. Choroby i szkodniki w warunkach uprawy raczej nie występują. Rośliny te korzenią się raczej płytko, stąd wrażliwe są na długotrwałe susze.
Rozmnażanie
Pomimo prowadzonych badań nt. rozmnażania, stewarcje pozostają nadal dość rzadkie i stosunkowo drogie w handlu. Jak to z reguły bywa z sadzonkami zielnymi pobieranymi wiosną korzenią się w miarę łatwo ale trudno jest je przezimować. Pobierając sadzonki z młodych roślin można osiągnąć 50 % wydajności. Stewartia rostrata i jej mieszańce rozmnażają się stosunkowo najłatwiej.
Rozmnażanie z nasion jest jeszcze trudniejsze niż sadzonkowanie. Nasiona muszą być możliwie jak najświeższe. Kiełkowanie następuje w ciągu czterech lat. Spontanicznie powstające siewki , szczególnie krzyżówki S. monadelpha x S. pseudocamellia jakie widuje się wokół roślin matecznych rzadko udaje się wyhodować w pojemnikach. Spośród gatunków niezimozielonych szczególną trudnością w rozmnażaniu cechują się S. pseudocamellia, S. monadelpha i S. sinensis.
Jednym z kluczowych czynników warunkujących przeżywalność siewek i sadzonek może być odczyn podłoża i używanej do podlewania wody. Młode siewki i sadzonki powinny być chronione przed mrozem dopóki nie osiągną minimum 3 lat.
Opracowanie i tłumaczenie:
Mariusz Lewandowski
Na podstawie:
Eric Hsu, Timothy Boland, Koen Camelbeke 'Stewartia in cultivation’ The Plantsman, czerwiec 2008
