Często mówiąc o Japonii nazywamy ją 'krajem kwitnącej wiśni’. Czym jednak tak naprawdę są te wiśnie ? Czy potrafimy na to pytanie odpowiedzieć ? Czy to chodzi może o nasze swojskie wiśnie, którymi zajadamy się latem ? Osoby bliższe ogrodnictwu bez wahania pewnie wymienią jednym tchem Kanzan, Amanogawa i Kiku-shidare-zakura. Ale i ta odpowiedź to jedynie czubek góry lodowej. Postaram się więc przybliżyć istotę problemu w ujęciu botanicznym.
Wszystkie kwitnące wiśnie zgrupowane zostały w ramach jednego rodzaju – Prunus. Siedem japońskich gatunków opisuję poniżej wraz z ich filogenetycznymi powiązaniami. Prezentowana systematyka oparta jest (poza nazewnictwem) na układzie zaproponowanym przez Ohwi’ego (1965) natomiast podział kwitnących wiśni na grupy powtórzyłem za Kawasaki (1994)
Wypada w tym miejscu nadmienić że Ohba (1992) sformułował dość przekonujący postulat aby oddzielić wiśnie od śliw na poziomie rodzaju. Rozdział ten skutkowałby powstaniem 33 nowych nazw japońskich kwitnących wiśni i mieszańców, które przyjęłyby nazwę rodzajową Cerasus. Chińscy badacze już używają nazwy Cerasus dla wiśni a i Japończycy wkrótce pewnie też podążą tą drogą.
Japońskie kwitnące wiśnie mają owoc podobny do naszych wiśni o zaokrąglonej pestce nie pokrytej głębszymi bruzdami. Kwiaty zebrane są od 3 do 7 w kwiatostany dwóch rodzajów: baldach lub baldachogrono. Ze względu na ich obszar występowania, typ kwiatostanu, kielich i liście można je podzielić na cztery grupy zawierające 7 głównych taksonów.
I. Wiśnia dzwonkowata (ang. The Bell-flowered Cherry)
Wiśnia dzwonkowata, zwana też tajwańską (ang. Taiwan cherry) Prunus campanulata uprawiana jest w całej południowej Japonii aż po Tokio. W naturze spotykana jest na południowych Wyspach Ryukyu, w Chinach i w górach Tajwanu na wysokości 500-2000 m. Kwitnie bardzo wcześnie. Jaskrawo czerwone kwiaty zebrane są w baldachy. W Japonii nazywana jest kan-hi-zakura. Jest gatunkiem prawie subtropikalnym. Gruby kielich zawiera dużo nektaru, który może nawet kapać na ziemię. Po kwitnieniu płatki nie rozchylają się ale opadają zebrane ciasno w dzwonkowaty okółek razem z kielichem i pylnikami. Szypułki kwiatostanowe krótkie, ok. 5 mm, szypułki kwiatowe 7-15 mm długości. Kwiaty średnicy do 3,5 cm (po złożeniu 1 cm), zwisające, jaskrawo purpurowo czerwone, bez wyraźnego zapachu. Kielich nieco ciemniejszy od płatków, gładki. W Tokio zakwita już w połowie marca.
II. Wiśnie wiosenne (ang. Spring Cherries)
Prunus pendula f. ascendens (ang. Edo-higan cherry) i jej pokrewne mają kwiaty zebrane w baldachy i wyróżniający je dzbankowaty kielich. Szypułki kwiatowe, kielich i spód liści wzdłuż nerwu głównego są pokryte włoskami. Kwitną dość wcześnie, w Japonii około 20 marca. Gatunek ten wyrasta w spore drzewa (f. ascendens nawet do 20 m) i występuje w całej Japonii i na Półwyspie Koreańskim a także w środkowych Chinach i na Tajwanie. W Japonii nazywana jest Edo-higan bądź Edo-higan-zakura. Dożywa sędziwego wieku, nawet 300-400 lat natomiast w pełne kwitnienie wchodzi po wielu latach. Kwiaty bladoróżowe do białych średnicy 1,5-2,0 cm zebrane są w baldachy po 3-5. Bardziej znaną odmianą jest Beni Higan Sakura (syn. Prunus x subhirtella var. rosea) o różowych kwiatach wyselekcjonowana przez Ingrama w 1948 ale w chwili obecnej zanikła w uprawie a rośliny oferowane w handlu jako P. subhirtella Rosea to raczej triploidalne selekty wiśni różowej P. x subhirtella.
Forma płacząca (P. pendula) rzadsza w naturze od wzniesionej (f. ascendens) i niższa (do 8 m) opisana została jako pierwsza przez rosyjskiego botanika Carla Johanna Maximowicza (1827-1891) w 1893. Jej kwiaty są nieco większe, średnicy 2-3 cm zebrane po 3 lub 4 w baldachy. Często nazywana jest niewłaściwie jako P. subhirtella 'Pendula’chociaż jest diploidem (2n=16). Bardziej znane jej odmiany to Beni-shidare (syn. P. x subhirtella Pendula Rubra) i Yae-beni-shidare. Warto w tym miejscu wspomnieć, iż japońska nazwa shidare-zakura znaczy po prostu 'płacząca wiśnia’ więc ilekroć spotkamy w nazwie słowo 'shidare’ możemy spodziewać się płaczącego pokroju rośliny.
Prunus x subhirtella czyli wiśnia różowa jest mieszańcem pomiędzy P. pendula f. ascendens a P. incisa, ma taki sam dzbankowaty kielich ale grubiej piłkowane liście. Genetycznie jest triploidem. Do tej grupy japońskich wiśni zalicza się też mieszańca P. x yedoensis (P.pendula f. ascendens x P. serrulata var. speciosa) z powodu podobnego w kształcie kielicha oraz ponieważ P. pendula jest jedną z jego form rodzicielskich.
Dalszymi krewnymi tego gatunku (formy ascendens) są odmiany 'Pandora’ (krzyżówka z P. x yedoensis, Anglia, przed 1939), Rebecca (z Arboretum Kalmthout), Shiro Higan Sakura (Ingram 1948) i The Bride (z Arboretum Kalmthout).
III. Wiśnie górskie (ang. Mountain Cherries)
Należą do tej grupy dwa gatunki: Prunus serrulata (wiśnia piłkowana) i P. sargentii (wiśnia Sargenta). Wspólną ich cechą jest podobna morfologia kielicha – jest on wydłużony, lejkowaty o długich i wąskich działkach. Trzy odmiany botaniczne P. serrulata mają kwiaty zebrane w pseudobaldachy, chociaż sporadyczne egzemplarze P. serrulata var. speciosa mogą wykształcać także baldachy.
Prunus serrulata var. spontanea (ang. japanese mountain cherry) występuje w południowej części Japonii i na południu Półwyspu Koreańskiego. Najbardziej charakterystyczne są jej jaskrawoczerwone młode liście rozwijające się wraz z kwiatami których kolor jest biały choć w pąku są bladoróżowe. Liście na spodniej stronie są białawe lub sine. W swojej ojczyźnie znana jest jako yama-zakura (górska wiśnia). W naturze spotyka się również egzemplarze o pachnących bądź pełnych kwiatach lub owłosionych ogonkach liściowych. Opisano ponad 27 form uprawnych choć rzadko spotyka się je w europejskich ogrodach. Trudno szczepi się na P. avium. Kwitnie w końcu kwietnia.
P. serrulata var. pubescens (ang. korean mountain cherry) spotyka się w naturze na Półwyspie Koreańskim, w południowowschodnich i wschodnich Chinach oraz w całej prawie Japonii za wyjątkiem Kyushu i wysp na południe od niej. Liście na spodniej stronie nie są białawe ale części roślin: szypułki kwiatów, ogonki liściowe a często i spód liścia pokryte są wyraźnymi włoskami. Nazywana jest kasumi-zakura lub ke-yama-zakura. Kwitnie na początku maja.
Prunus serrulata var. speciosa (ang. Oshima cherry) to forma blisko spokrewniona z wymienionymi powyżej ale o dość izolowanym zasięgu. Występuje w stanie dzikim na wyspie O-shima, na sąsiednich wysepkach i przyległym wybrzeżu Japonii, gdzie głębokie rowy wulkaniczne dochodzą do brzegów Honshu. Panuje tam łagodny klimat a opady roczne przekraczają 2000 mm. Duża zmienność cech i łatwość w kiełkowaniu nasion to cechy przystosowawcze do tego specyficznego terenu. Wiśnia ta ma liście o zębach zakończonych szczecinką. Istotne jej cechy to także zielony kolor młodych liści , większe liście, zielone także od spodu, i ząbkowane płatki. W swojej ojczyźnie uchodzi za odporną na morskie wiatry i zanieczyszczenia powietrza. Od wieków używana była jako podkładka do szczepienia. Wywodzą się od niej takie odmiany jak Jo-nioi, Taki-nioi, Yae-beni-oshima, Ichiyo, Ariake i Shirotae.
Prunus sargentii występuje w północnej Japonii w górzystych regionach na sporych wysokościach. Rożni się od P. serrulata kwiatostanami – baldachami. Jest to duże drzewo (do 18 m) o szerokiej koronie. Łuski pąkowe jak i same pąki są kleiste. Liście od spodu wyraźnie białawe. Kwiaty różowe średnicy 3,5-4 cm bez wyraźnego zapachu o pięciu owalnych płatkach. Owoce purpurowo czarne, kwaśne. Kwitnie w Tokio w połowie kwietnia. Pod względem innych cech morfologicznych można powiedzieć, że jest to powiększona wersja P. serrulata var. spontanea stąd propozycje nazwania jej P. serrulata var. sachalinensis są dość przekonujące. Bardziej znane mieszańce z jej udziałem to Accolade (z P. x subhirtella, Knap Hill Nurseries, 1952) o różowych, półpełnych kwiatach i Juddii (z P. x yedoensis, Arnold Arboretum, 1914). Spośród selektów najczęściej spotykane są kolumnowa Rancho (Scanlon 1961) i Sunset Boulevard.
Ogólnie mówiąc wiśnie należące do tej grupy są bądź selektami któregoś z czterech opisanych powyżej taksonów bądź mieszańcami przynajmniej jednego z nich.
IV. Wiśnie wysokogórskie (ang. Alpine cherries)
Należące do tej grupy trzy gatunki wiśni: Prunus incisa, P. nipponica i P. apetala występują na dużych wysokościach w górach wewnątrz wysp i w północnych rejonach. Ich wspólną, charakterystyczną cechą są podwójnie głęboko piłkowane brzegi liści. Wiśnie te mają po kilka kwiatów zebranych w baldachy. Wszystkie są krzewami lub co najwyżej małymi drzewkami.
Wiśnia wczesna (P. incisa) rośnie na ubogich glebach wulkanicznych wokół góry Fuji. W Japonii znana jest pod nazwą mame-zakura, Fuji-zakura lub Hakone-zakura. Tworzy duże, rozłożyste krzewy (3-5 m) o małych, zwisających, białych kwiatach zebranych maksymalnie po trzy w baldachy. Liście małe, wyraźnie głęboko, podwójnie piłkowane. Przy końcu kwitnienia środek kwiatów czerwienieje. Do Anglii została sprowadzona w 1910. W Tokio kwitnie na początku kwietnia. Bardziej znane odmiany to Kojo-no-mai, Yamadei, Okame (mieszaniec z P. campanulata), Oshidori, Umineko (mieszaniec z P. serrulata var. speciosa).
Wiśnia nippońska (P. nipponica) rośnie na wysokości ponad 1500 m n.p.m. w środkowej Japonii i dalej na północy na Hokkaido i Sachalinie. Ma błyszczącą, kasztanowobrązową korę podobną do P. serrula choć mniej błyszczącą. Nazywana jest takane-zakura lub mine-zakura. Kwiaty małe, jasnoróżowe osadzone są na owłosionych szypułkach i zebrane po 2-3 w baldachy. Kwitnie na początku maja. Sprowadzona została do Europy w 1915. Populację rosnącą w zimniejszych rejonach, na Kurylach, Sachalinie i w górach Hokkaido i Honshu wyodrębnia się w odmianę botaniczną P. nipponica var. kurilensis czasem też traktowaną jako osobny gatunek P x kurilensis (wiśnia kurylska). Liście są u niej bardziej owłosione, kielich jest krótszy a płatki ząbkowane. Kwitnie bardzo wcześnie. Bardziej znane odmiany to February Pink, Brilliant i Spring Joy.
Prunus apetala (ang. clove cherry) odznacza się długim, owłosionym kielichem i małymi płatkami korony (łac. apetala = bez płatków). W Japonii nazywana jako choji-zakura. Liście w kształcie i typie piłkowania podobne do poprzednich dwóch gatunków. Chociaż nie jest to roślina wysokogórska spotyka się ją w górzystym krajobrazie wybrzeża.
źródło: Wybe Kuitert, Arie Peterse 'Japanese Flowering Cherries’, Timber Press 1999
tłumaczenie: Mariusz Lewandowski
