Himalajskie brzozy

Brzozy występujące na terenie Himalajów, od Afganistanu i Kaszmiru po zachodnie Chiny zaliczane były zazwyczaj do trzech taksonów:

• betula utilis (brzoza pożyteczna)
• betula jacquemontii (brzoza Jacquemonta)
• betula albosinensis (brzoza biała chińska)

Są one wyraźnie blisko ze sobą spokrewnione i w przeszłości były wyodrębniane jako gatunki, podgatunki lub odmiany botaniczne. Wszystkie są tetraploidami i choć skrajne formy są bardzo różne, często trudno je od siebie odróżnić. Obecnie najczęściej ujmowane są jako podgatunki Betula utilis, stąd gatunek ten rozdziela się zazwyczaj na:

• Betula utilis subsp. utilis
• Betula utilis subsp. occidentalis
• Betula utilis subsp. jacquemontii
• Betula utilis subsp. albosinensis

Gatunek ten opisał po raz pierwszy David Don w 1825 w Gosainthan w środkowym Nepalu. W Europie i Ameryce Północnej uprawia się go ze względu na dekoracyjną korę. W zależności od pochodzenia jej kolor waha się w naturalnych stanowiskach od czysto białej w zachodnich Himalajach po brązową i pomarańczowoczerwoną na wschodzie i w zachodnich Chinach.

Jako tretraploid może tworzyć w naturze mieszańce tylko z innymi tetraploidalnymi gatunkami na zachodnich i północnowschodnich rubieżach swego zasięgu tj. z B. cylindrostachya, B. tianshanica i B. ermanii.

Najbardziej charakterystyczną cechą są guzkowate kwiatostany męskie z wyraźnym wyniesionym wybrzuszeniem na każdej łusce. Cecha ta widoczna jest od końca lipca aż do następnego kwitnienia wiosną. B. ermanii jest z nią blisko spokrewniona i poza brakiem owych guzków można ją też odróżnić po trójgraniasto-owalnym kształcie liścia oraz ostro zakończonych zębach, z których te na przedłużeniach głównych nerwów są ponad dwukrotnie dłuższe od sąsiednich. Kwiatostany żeńskie są zwykle u B. ermanii wzniesione.

Najczęściej bywa mylona z daleką krewną B. papyrifera ale i tym przypadku guzowate kwiatostany męskie są najbardziej użyteczną cechą dla ich odróżnienia. Skrzydełka orzeszków są od nich węższe u B. utilis a szersze u B. papyrifera. Ta ostatnia nie ma nigdy tak błyszczących liści jak B. utilis.

Z ogrodniczego punktu widzenia kora tego gatunku jest zaliczana do najbardziej atrakcyjnych spośród całego rodzaju. Jej kolor waha się od czysto białego u podgatunku jacquemontii z zachodnich Himalajów do czekoladowego u subsp. utilis i czysto miedzianego u form subsp. albosinensis z północnych Chin.

Kora zawsze spektakularnie sie łuszczy zwijając się bądź odchodząc płatami. Kwiatostany męskie są duże i ozdobne, często rozwijają się znacznie później od innych gatunków. Większe liście (szczególnie u subsp. jacquemontii) nadaje koronom bardziej zwarty, gęściejszy pokrój niż u B. pendula. Tempo wzrostu znacznie wolniejsze niż u B. pendula i B. papyrifera ale drzewa osiagają docelowo większe rozmiary (do 35 m). Osobniki z zachodnich krańców zasięgu (subsp. occidentalis i subsp. jacquemontii) mogą cierpieć z powodu spóźnionych przymrozków.

BETULA UTILIS subsp. UTILIS

Porasta obszar środkowych Himalajów od zachodnich Chin po zachodni Syczuan na wysokości 2700-4400 m npm. Kora jest przeważnie brązowa lub różowa. Osobniki o ciemnej korze zwykle nie tworzą jednorodnych zbiorowisk ale rosną w rozproszeniu wśród innych gatunków.

Przez wiele lat okazy o ciemnej korze rosnące w naturze pomiędzy wschodnim Nepalem a Syczuanem w Chinach znane były pod nazwą Betula utilis var. pratti, obecnie traktuje się je jako formy Betula utilis subsp. utilis o ciemnej korze.

Odmiany:

• Bhutan Sienna – pochodzi od drzewa w Stone Lane Gardens w Devon zebranego z naturalnego stanowiska we wschodnim Bhutanie w 1984 przez Sinclair’a i Long’a. Pierwotnie nazwana Nepalese Red. Kora ciemnoczerwona z brązowym odcieniem.
• Buckland – pochodzi z Garden House w Buckland Monachorum w Devon. Wydaje się, że wyrosło z nasiona, które Kenneth Ashburner podarował Vic Powlowski. Wyselekcjonowana przez Vic i Keith Wiley. Ma różową korę.
• Buddha – wyselekcjonowana przez Chrisa Sandersa spośród drzew rosnących w Ness Gardens w Wirral powstałych z nasion zebranych w pobliżu Klasztoru Tengboche w regionie Kimbu w Nepalu w październiku 1976 przez Tony Schillinga na wysokości ok 3800 m i przez niego nazwana. Wprowadzona do handlu przez szkółkę Bridgemere w 1994. Kora różowobrązowa z białym rumieńcem, zewnętrzne łuszcząca się warstwa w kolorze miedzi. Liście duże, błyszczące z wyraźnym żebrowaniem.
• China Bronze – Pochodzi od drzewa w Stone Lane Gardens z Devon. Zebrane przez T.T. Yu w Yunnanie, w Chinach. Ciemna, metalicznie błyszcząca kora, pokrój cokolwiek płaczący.
• Dark-Ness – Nazwana przez Chrisa Lane i Chrisa Sandersa pochodzi od okazu z Ness Gardens, Wirral z 2000. Zebrana w Dystrykcie Thimphu w Bhutanie na wys. 3500 m przez Sinclair’a i Long’a w 1984. Rozmnożona przez Chrisa Lane. Kora ciemna, błyszcząca z wyraźnymi białymi przetchlinkami , pokrój wyprostowany.
• Edinburgh – w handlu znana jako betula Edinburgh. Sądzi się, że to krzyżówka B. utilis i B. utilis subsp. albosinensis var. septentrionalis z Ogrodu Botanicznego w Edinburgh. Nazwa pojawiła się w 1986 w Dendroflorze, w artykule Dr P.C. De Jonga. Rozmnożona przez Briana Humphrey’a, który uważa ją za mieszańca z B. ermanii. Średniego wzrostu, kolumnowego pokroju drzewo o owalnych, błyszczących liściach i białawej korze.
• Forest Blush – pochodzi z prowincji Yunnan z Chin. Nazwana przez Briana Humphrey’a w 1994. Drzewo mateczne prawdopodobnie rosnie w Ogrodzie Botanicznym w Edinburgh. Kora biała z różowym rumieńcem, gładka z wyraźnymi przetchlinkami.
• Khumbu – wyselekcjonowana przez Chrisa Sandersa spośród drzew z Ness Gardens, Wirral z kolekcji Tony Schillinga. Podobna do Buddha ale o ciemniejszej korze. Nazwana przez Chrisa Lane i Chrisa Sandersa, rozmnożona przez Chrisa Lane.
• Mt Luoji – pochodzi z kolekcji Stone Lane Gardens z Devon. Zebrana przez Lorda Howick z Mt Luoji w Syczuanie. Uderzająco ciemna kora z tonami czerwieni i miejscami z białym rumieńcem.
• Nepalese Orange – pochodzi z kolekcji Stone Lane Gardens z Devon. Zebrana przez Beer, Lancaster’a i Morrisa. Nasiona zebrano na stromym zalesionym zboczu na wysokości ok 5000 m w Nepalu (X 1971). Wyselekcjonowana przez Kenneth Ashburner. Od 1998 oferowana w handlu także pod niewłaściwą nazwą Himalayan Pink. Wyraźnie pomarańczowa kora z bardzo wyraźnymi poziomymi paskami przetchlinek. Bardzo atrakcyjna i niezwykła forma ale nie polecana na mroźne i eksponowane stanowiska.
• Park Wood – pochodzi z kolekcji w Hergest Croft w Herefordshire. Pochodzenie nieznane. Ceniona ze względu na gładką, ciemno czekoladową korę i błyszczące liście.
• Sichuan Red – z kolekcji w Stone Lane Gardens w Devon z nasion podarowanych przez Lorda Howick zebranych przez niego, Simmonsa, Erskine i McNamarę w 1991 na wysokości 3440 na zachodnim brzegu rzeki Jiulong River w Syczuanie (Chiny). Atrakcyjna ciemnobrązowa kora z wierzchu pomarańczowa i czerwona.
• Wakehurst Place Chocolate – forma utilis o ciemnej korze. Pochodzi od matecznej rośliny w Bethlehem Wood w Wakehurst Place. Tamtejsza kolekcja pochodzi od podarowanych przez Keitha Rushforth’a szczepów pochodzących z Westonbirt’s Forrest.

BETULA UTILIS subsp. OCCIDENTALIS

W naturze spotykana jest w najbardziej na zachód wysuniętej części Himalajów, od zachodniego Kaszmiru do Pakistanu, prawdopodobnie także w Afganistanie, Tadżykistanie, Pamirze i na zachód aż po Uzbekistan. Generalnie jest to forma o cechach pośrednich pomiędzy Betula utilis subsp. jacquemontii a środkowoazjatycką B. tianshanica. Podobnie jak subsp. jacquemontii kora łuszczy się dużymi płatami, pąki pokryte są białą żywicą a kwiatostany męskie są guzkowate. Podobnie zaś do B. tianshanica ma raczej małe, trójkątnie-owalne liście, stosunkowo cienkie, płaskie z kilkoma zaledwie (5-7) parami słabo zaznaczonych żeber i tendencją do podwójnie piłowanego brzegu. Rośnie na stromych zboczach na dużych wysokościach, aż po linię lasu. Kora biała.

BETULA UTILIS subsp. JACQUEMONTII

Opisana po raz pierwszy przez Victora Jacquemonta w Kaszmirze. Nim opuścił Francję po przeżytym zawodzie miłosnym został poproszony o zebranie roślin do kolekcji Jardin des Plantes w kraju, który sam wybierze. Wybrał Indie i od 1828 przemierzał Saharanpur, Simla i przez Dolinę Sutlej dotarł do Tybetu. Rok 1831 spędził w Kaszmirze gdzie przebywał na zaproszenie maharadży. Zebrał tam wiele nowych, niepoznanych dotąd gatunków ale zmarł na cholerę w Bombaju w 1832. Jego zbiory przesłano do Paryża.

Zasięg występowania tego podgatunku obejmuje w Indiach prowincje Kaszmir, Himachal Pradesh, Uttar Pradesh aż po przełęcz Kali Gandaki w Nepalu na wschodzie.

Młode liście błyszczą się niczym polakierowane i mają tylko kilka rozsuniętych nerwów bocznych (odstęp do 15 mm). W porównaniu z nią u subsp. utilis są one mniej błyszczące, bardziej pofałdowane i skórzaste a lekko podwinięte brzegi są drobniej ząbkowane. Na pędach zarówno brodawki (mikrogruzełki żywicy) jak i przetchlinki są większe i bardziej wyczuwalne niż u subsp. utilis. Pąki są w porównaniu do subsp. utilis bardziej cylindryczne, dłuższe i bardziej zaostrzone.

U starszych drzew kora łuszczy się grubymi płatami. U większości jest biała ale spotykane są okazy o brązowej bądź różowej korze, szczególnie na niższych wysokościach.

Przez długi czas to ulubiona brzoza zarówno w ogrodach jak i w arboretach. Biel kory nie jest może tak czysta jak u B. pendula ale jest cieplejsza, leciutko kremowa. Siewki pochodzące z nasion z Uttar Pradesh, Himachal Pradesh i Kaszmiru dało ostatnio początek wielu odmianom. Lepiej w uprawie sprawują się te, pochodzące z wschodniej części zasięgu.

Odmiany:

• Doorenbos – wprowadzona do uprawy przez Holendra, Alberta Doorenbosa. Pochodzi od wyselekcjonowanej ok. 1933 siewki subsp. jacquemontii. Ponieważ kwiatostany męskie nie są guzkowate to prawdopodobnie mieszaniec Betula utilis subsp. jacquemontii x B. ermanii o czym świadczyć mogą wzniesione kwiatostany żeńskie. Liście jak i kora mają cechy pośrednie pomiędzy tymi dwoma gatunkami. Forma o pionowym pokroju i czysto białej korze.
• Fastigiate – forma o pionowym, kolumnowym pokroju i białej korze
• Grayswood Ghost – pochodzi z Grayswood Hill z Haslemere w hrabstwie Surrey, siedziby rodziny Pilkington. Pochodzenie nieznane. Nazwana przez Tony Schillinga i Kennetha Ashburner’a w 1985. Silnie rosnąca o brylantowo białej korze.
• Gregory Birch – pochodzi z Werrington Park w Kornwalii. Nasiona zebrał R.M. Gregory w północno -zachodnich Indiach podczas I wojny światowej. Kora biała, silnie rosnąca odmiana.
• Inverleith – pochodzi od drzewa z Ogrodu Botanicznego w Edinburgh. Możliwe, że to mieszaniec. Być może pochodzi z nasiona przesłanego z Kew przez Hookera ok. 1881. Nazwana przez Kennetha Ashburner’a i Tony Schillinga w 1985. Często utożsamiana z Silver Shadow.
• Jermyns – pochodzi ze szkólki Hilliera w Hampshire. Roślina mateczna przybyła z Holandii w l. 1950-60. Nazwana przez Harolda Hilliera i jego głównego ogrodnika Jacka Bryce’a. Możliwe, że to mieszaniec. Czysto biała kora na pniu i konarach, długie kwiatostany wiosną, spore tempo wzrostu.
• Kashmir White – z nasiona zebranego w Lashpathri w Kaszmirze w 1978 przez Roya Lancastera i przez niego nazwana . Wrażliwa na późne przymrozki.
• Knightshayes – pochodzi od drzewa z Knightshayes w Devon. Pochodzenie nieznane. Wyselekcjonowana przez Kevina Coucher’a ze szkółki Thornhayes w Devon. Uderzająco biała kora i półpłaczący pokrój.
• Kyelang – pochodzi z Stone Farm. Kleiste pąki zimowe i silnie rozgałęziony pokrój. Nie tak czysto biała jak większość selektów subsp. jacquemontii. Zebrana przez Kennetha Ashburner’a w Kyelang w Indiach.
• McBeath – Pochodzi z nasiona zebranego przez Rona McBeath’a w Manali (Himachal Pradesh, Indie) na wysokości 3000 m. Roślina mateczna prawdopodobnie rośnie w Ogrodzie Botanicznym Dundee.
• Moonbeam – pochodzi z Wakehurst Place. Czasami zaliczana do subsp. occidentalis. Biały pień. Mniejsza niż większość form jacquemontii.

Betula utilis subsp. jacquemontii w Arboretum Kalmthout (Belgia), 2012

• Pendula – być może tożsamy z odmiana mieszańcową Long Trunk. Wiekowy egzemplarz rośnie w arboretum Miniers w Angiers we Francji.
• Pradhan – jedyna informacja o jej pochodzeniu to ta, że Keshab C. Pradhan zebrał nasiona B. utilis na wysokości 4 000-5 000 m w Dolinie Yumthang (północny Sikkim) pod koniec lat 80-tych i również w paśmie górskim Singalila pomiędzy Sikkimem a Nepalem.
• Ramdana River – pochodzi z Stone Lane Gardens w Devon. Nasiono zebrane przez Kennetha Ashburner’a w Uttar Pradesh nad brzegiem rzeki Ramdana w 1991. Kora biała, nawet u młodych egzemplarzy, liście błyszczące. Wrażliwa na późne przymrozki.
• Sauwala White – nazwana przez Tony Schilling’a i Kennetha Ashburner’a. Podaje się, że pochodzi z kolekcji nasion zebranych przez Staintona, Sykes’a i Williams’a podczas ekspedycji RHS i British Museum w 1954, zebranych w dolinie Sauwala Khola w środkowym Nepalu. Roślina mateczna została podarowana przez Windsor Great Park do Wakehurst Place.
• Silver Shadow – pochodzi ze szkółki Hilliers West Hill w Hampshire. Nazwana przez Johna Hilliera. Drzewo mateczne rośnie w ogrodzie RHS Wisley. Podobnie jak Inverleith ma wyraźnie owłosione pędy (co raczej rzadkie u jacquemontii) i być może jest z nią tożsama. Biała kora, duże, zwieszone, ciemne liście.
• Trinity College – pochodzi z Trinity College w Dublinie. Nasiono przysłane przez Hooker’a z Kew ok. 1881, możliwe że z tej samej partii co Inverleith. Oślepiająco biała kora już w młodym wieku i wąski pokrój. Zachowuje liście do późnej jesieni.
• Werrington – znana w Holandii forma jacquemontii o białej korze. Sądząc z nazwy może pochodzić z Werrington Park w Korwalii. Może być tożsama z Gregory Birch.
• White Satin – selekt Dr. Hasselkusa z Wisconsin w USA. Biala kora, żółty jesienny kolor liści.

Betula utilis subsp. jacquemontii Inverleight (Kalmthout, Belgia 2012)

BETULA UTILIS subsp. ALBOSINENSIS

Od zachodniego Syczuanu na północ, w Gansu i Shaanxi i na wchód w Hubei i w prowincjach na wschód i północ dominującym kolorem kory u drzew B. utilis jest pomarańczowo-miedziany, często z białym rumieńcem. Liście są często, choć nie zawsze, dłuższe, cieńsze, bardziej delikatne i raczej matowe niż błyszczące na górnej powierzchni blaszki a młode pędy szybko stają się nagie. Taka jest Betula utilis subsp. albosinensis, która rzadko tworzy jednolite zbiorowiska a częściej rośnie w rozproszeniu w lasach mieszanych na wysokości 1000-4400 m npm.

Betula albosinensis (jako gatunek) została opisana przez Burkilla w 1899 w oparciu o okazy zebrane przez Pere Fargesa we wschodnim Syczuanie, w pobliżu Chengkou. Li i Skvortsov w 1999we Flora of China podtrzymali jej status jako gatunku podając za argument pomarańczowy kolor kory i brak włosków w kątach żeber na spodzie liści. Wybarwienie kory jest jednak cechą dość niestałą, wiele populacji B. utilis ze środkowego Nepalu ma również korę w kolorze miedzi z białymi rumieńcami, podobną do B. albosinensis z północnych Chin (Shaanxi). Podobnie obecność włosków w kątach żeber nie może być decydująca. Badania większej partii roślin pokazały, że pęczki włosków są szczególnie dobrze rozwinięte i trwałe na długopędach a na pędach odziomkowych są prawie niewidoczne lub brak ich zupełnie. Wiele roślin z Nepalu zaliczanych do B. utilis nie ma takich włosków w kątach żeber. Tak więc zarówno kolor kory jak i obecność włosków nie są skorelowane z geograficznym rozmieszczeniem i nie mogą być argumentem za rozdzieleniem B. albosinensis od B. utilis. Kolekcje drzew pochodzących z naturalnych stanowisk znajdujące się w Kew, Edinburgh, Wakehurst, Benmore, w Ness Gardens w Cheshire i w Stone Lane Gardens w Devon zawierają wiele form o cechach pośrednich , przejściowych stąd uznano, że właczenie tych północno-wschodnich form w randze podagtunk B. utilis będzie najwłaściwsze. Podobne formy o pośrednich bądź mieszanych cechach rozpoznano także w naturze.

W 1916 C. K. Schneider opisał formę Betula albosinensis var. septentrionalis w oparciu o okazy zebrane przez E. H. Wilsona w zachodnim Syczuanie. Podano, że różni się od formy podstawowej gruczołowatymi pędami, obecnością włosków na spodniej stronie liścia, szczególnie wzdłuż nerwu głównego, nerwów bocznych i w kątach żeber oraz głębokimi wcięciami łusek kwiatostanów.. Flora of China traktuje tę nazwę jako synonim B. utilis.

Wiekszość odmian spotykanych w handlu występuje pod nazwą Betula albosinensis lub B. albosinensis var. septentrionalis i posiada typowe wydłużone, matowe liście, jaśniejsze niż u B. utilis z maksymalnie 14 parami nerwów bocznych. U większości kora jest w kolorze miedzianym z białymi tonacjami. Przetchlinki są bardzo wyraźne, choć cienkie to ostro kontrastują na ciemniejszym tle.

Odmiany:

• Bowling Green – pochodzi z Werrington Park w Kornwalii. Nasiono zebrane przez Wilsona w Syczuanie (Chiny). Kora kasztanowa i podobnie wybarwione pąki i liczne kwiatostany. Warstwa wewnętrzna jaśniejsza, w kolorze miodu.
• China Rose – pochodzi z kolekcji w Stone Lane Gardens z Devon. Nasiono z Kaolan w prowincji Gansu w Chinach przesłane przez Dr Pana z Chinese Academy of Forestry. Kora wyjątkowo wyraźnie zaczerwieniona, białe rumieńce nieliczne.
• China Ruby – nazwana przez Briana Humphreya w 1994, pochodzi od klonu B. utilis subsp. albosinensis var. septentrionalis ze szkółki Hilliera. Sądzi się, że to część kolekcji Wilsona.
• Chinese Garden – pochodzi z Ogrodu Chińskiego w Werrington Park w Kornwalii. od nasiona zebranego rzez Wilsona w Syczuanie w Chinach. Intensywnie różowa kora jest nawet ciemniejsza niż u Bowling Green.
• Fascination – pochodzi od siewki z nasion przesłanych do Holandii z Wielkiej Brytanii. Wyselekcjonowana przez Hermana Oterdoom’a, nazwana przez niego i przez Dicka van Gelderena ze szkółki Esveld w Boskoop w latach 1970-80. Być może krzyżówka z B. ermanii. Kora intensywnie satynowo pomarańczowa, po złuszczeniu łososiowo-biała. Widocznych wiele warstw kolorów równocześnie. Duży wigor i dobre kolory jesienne.
• Joseph Rock – selekt o nieznanym pochodzeniu. Przekazany przez Kevina Lorentzona do Karana Junkera ze szkółki Junker’s. Pokrój wąski, wzniesiony, kolumnowy. Kora purpurowa.
• Kenneth Ashburner – siewka B. utilis subsp. albosinensis var. septentrionalis wyselekcjonowana w Stone Lane Gardens w Devon. Pochodzenie nieustalone. Nazwana przez Kevina Croucher’a ze szkółki Thornhayes w Devon. Intensywnie wybarwiona kora i większe tempo wzrostu.

Betula utilis var. albosinensis Fascination (Arboretum Wojsławice, 2022)

• Ness – siewka wyselekcjonowana w Stone Lane Gardens w Devon przez Kevina Crouchera ze szkółki Thornhayes w Devon. Nasiono prawdopodobnie od Dr Pana z Chinese Academy of Forestry, zebrane w Kaolan w prowincji Gansu w Chinach.
• Pink Champagne – pochodzi ze Stone Lane Gardens z Devon. Nasiono od Dr Pana z Kaolan w prowincji Gansu w Chinach. Kora jasnoróżowa. Liczne, białe rumieńce (naloty) betuliny.
• Red Panda – pochodzi z Wakehurst Place z nasiona zebranego przez Steve Sponberga na wys. 2500 m w prowincji Hubei. Nazwana przez Jima Gardinera (RHS Wisley) w 2008 z powodu licznych pand czerwonych zyjących w tym siedlisku.
• Sable – przez krótki czas oferowana przez szkółkę Perryhill, deklarowane pochodzenie z Wakehurst Place. Kora ciemna.
• Septentrionalis Kansu – pochodzi z chińskiej prowincji Gansu. Prawdopodobnie z nasion od Dr. Pana z Chinese Academy of Forestry . Silnie rosnąca forma o wielokolorowej miedziano-różowej korze.

Betula utilis subsp. utilis Nepalese Orange

opracowanie na podstawie: Kenneth Asburner, Hugh A. McAllister „The genus Betula – a taxonomic revision of birches. A Botanical Magazine Monograph” Royal Botanic Gardens, Kew 2013

Mariusz Lewandowski