Wiosną enkianty wnoszą do naszego ogrodu powiew delikatności. Ich małe kwiaty i liście kontrastują z dużo bardziej spektakularnymi krewniakami jak np. różanecznikami ale są mniej wymagające w uprawie. Rodzaj ten obejmuje od 12 do 17 gatunków oraz kilka wartych uwagi odmian.
Charakterystyka rodzaju
Zwisające, baldaszkowate kwiatostany dzwonkowatych kwiatów przywodzą na myśl spokrewnione taksony takie jak golteria czy borówka. Suche torebki zamiast mięsistych jagód oraz spiralny układ gałęzi i ząbkowanych liści stanowią o odrębności enkiantów. Są to sezonowe krzewy lub małe drzewa, których kwitnienie przypada w okresie wiosennym, od kwietnia do czerwca.
Ich ojczyzną jest wschodnia Azja, gdzie zamieszkują szeroki pas od wschodnich Himalajów do południowo-wschodniej Azji a na północy po Japonię i Chiny. W Chinach rośnie najwięcej, bo aż 7 gatunków, z czego 4 są endemiczne (Ruizheng & Stevens 2005). Są to E. chinensis, E. deflexus, E. pauciflorus, E. perulatus (syn. E. taiwanianus), E. quinqueflorus, E. serotinus i E. serrulatus. Z terenu Japonii pochodzą E. campanulatus, E. cernuus i E. perulatus.
Systematyka
Rodzaj ten utworzył w roku 1790 Joao de Loureiro (1717 – 1791), portugalski Jezuita, paleontolog, naturalista i botanik zamieszkujący przez 30 lat w Cochinchina (obecnie terytorium Wietnamu). Sugerując się kształtem kwiatów utworzył on nazwę rodzaju z dwóch greckich słów: enkyos (ciężarne) i anthos (kwiaty). Badania morfologiczne i filogenetyczne wykazały bliskie ich pokrewieństwo z pozostałymi wrzosowatymi i są jedynymi nie wymarłymi reprezentantami podrodziny Enkianthoideae, jednej z dwóch w obrębie Ericaceae (Anderberg 1993, Judd & Kron 1993, Kron & Chase 1993). Obecnie w obrębie rodzaju wyróżnia się cztery sekcje (Anderberg 1994):
- sekcja Andromedina (E. nudipes, E. subsessilis)
- sekcja Enkiantella (E. chinensis, E. deflexus, E. pauciflorus, E. ruber)
- sekcja Enkianthus (E. perulatus, E. quinqueflorus, E. serotinus, E. serrulatus, E. taiwanianus, E. tubulatus)
- sekcja Meisteria (E. campanulatus, E. cernuus)
Więcej kontrowersji wzbudza liczba gatunków. Palibin (1889) wyodrębnił ich 9, Hsu (1982) 13, Anderberg (1994) 17, Kron (2002) 15, Ruizheng i Stevens (2005) 12.
Gatunki i odmiany
Enkianthus campanulatus (enkiant dzwonkowaty)
Najpowszechniej uprawiany gatunek, sprowadzony do Wielkiej Brytanii z Japonii przez Charlesa Maries’a pracującego dla szkółek Veitch. Spośród endemicznych gatunków z Japonii ten ma największy zasięg: od południowego Hokkaido do Honsiu i Shikoku, gdzie porasta nagie, skaliste zbocza.
Cztery odmiany botaniczne odzwierciedlają dużą zmienność tego gatunku. Są to: var. campanulatus, var. longilobus, var. palibinii i var. sikokianus. Pierwsze trzy wyodrębniono na podstawie długości ich korony: 7-8 mm campanulatus, 8-9 mm longilobus, 5-6 mm palibinii (Iwatsuki & Boufford 1993). U var. campanulatus korona jest blado żółta do czerwonawej i prążkowana, podczas gdy u var. palibinii równomiernie czerwona. Egzemplarze o białych kwiatach wyodrębnia sie jako formę f. albiflorus. Iwatsuki i Boufford (1993) podnoszą var. sikokianus do rangi gatunku (E. sikokianus) ale zazwyczaj w ogrodnictwie traktuje sie ją jako odmianę. Wyraźnie wyróżnia się od pozostałych dłuższymi gronami (do 9 cm) i większą ilością kwiatów w kwiatostanie (8-20 zamiast 10 i mniej u pozostałych).
W Europie iw Ameryce Północnej gatunek ten tworzy średniej wielkości lub duże krzewy, choć starsze egzemplarze można też zaklasyfikować jako małe drzewka o wielu pniach. Gigantyczne 47-letni okaz w Polly Hill Arboretum (Massachussets, USA) mierzył w 2010 9,4 m wysokości i 12,2 m szerokości. Jesienne wybarwienie liści zawsze jest bardzo dekoracyjne i waha się od żółci poprzez pomarańcz do szkarłatu. Indywidualne okazy mogą różnić się pokrojem i tempem wzrostu ale zazwyczaj gatunek ten przyjmuje pokrój wyprostowany, w młodszym wieku są wyższe niż szersze.
Odmiany o ciemnoróżowych bądź czerwonych kwiatach
AKATSUKI – kwiaty różowe. Nazwa odmiany znaczy 'świt’. Jeden z kilku klonów sprowadzonych do USA z Japonii przez Heritage Seedlings Inc. z Oregonu.
BRUCE BRIGGS – jedna z odmian o najciemniejszych czerwonych kwiatach. Wyselekcjonowana w szkółce Weston Nurseries (Massachusetts, USA) Nazwana na cześć szkółkarza z Washington. Czasami wymieniana pod nazwą Weston Red.
DONARDENSIS – kwiaty ciemnoczerwone, dwa razy większe niż u gatunku. Pochodzi od siewki wyselekcjonowanej w szkółce Slieve Donard Nursery w Irlandii Północnej przed 1940.
HOLLANDIA – blade, kremowo-różowe kwiaty z gęstym, różowym żyłkowaniem. Często wymieniany jako Hollandia Red.
JAN ISELI PINK, JAN ISELI RED – pierwsza z nich wytwarza gęste grona kremowych kwiatów z różowym żyłkowaniem podczas gdy u tej drugiej różowo-czerwone kwiaty są nawet ciemniejsze niż u Showy Lantern. Obie wprowadzono na rynek ok. 1990 a powstały w latach 80-tych w ramach programu hodowlanego przeprowadzonego w szkółce Iseli w Oregonie. Nazwano je na cześć żony założyciela szkółki.
MIYAMA-BENI – silnie rosnąca odmiana o różowych kwiatach. Podobnie jak Akatsuki sprowadzona do USA z Japonii przez Heritage Seedlings Inc.
PRINCETON RED BELLS – odmiana o najciemniejszych czerwonych kwiatach spośród wszystkich. Wprowadzona do uprawy w końcu lat 70-tych XX w. przez Billa Flemera III ze szkółki Princeton Nurseries z New Jersey.
RED BELLS – nie mylić z poprzednią. Ta ma kwiaty prawie identyczne jak gatunek
RED VELVET – kwiaty różowe podobne do Miyama-Beni i Showy Lantern ale jesienią regularnie przebarwia się na czerwono
SHOWY LANTERN – gęsto rozgałęziona odmiana o różowych kwiatach z ciemnym żyłkowaniem. Liście jesienią szkarłatne. Capiello & Littlefield (1994) sugerują jakoby była mniej odporna na mróz niż sam gatunek. Nazwana i wprowadzona do uprawy w latach 80-tych ubiegłego stulecia przez Eda Mezitt’a ze szkółki Weston Nurseries.
Odmiany o białych bądź kremowych kwiatach
RENOIR – kwiaty kremowobiałe z leciutko zaróżowionymi końcami płatków, bez widocznego żyłkowania. Pochodzi z Arnold Arboretum, Massachusetts, USA. Powstał z nasion otrzymanych w 1923 z Uniwersytetu w Edynburgu w Szkocji. Nazwany przez Roba Nicholsona w 1983. Oryginalna roślina przeżyła do 1999.
WALLABY – odmiana karłowa o kremowobiałych kwiatach i szkarłatnym, jesiennym wybarwieniu liści.
Odmiany o liściach pstrych
TOKYO MASQUERADE – liście o jasnozielonej obwódce później przechodzącej w białą, często utożsamiany z Vareigata
Inne odmiany
FASER’S PICOTEE – kwiaty kremowobiałe z różowym paskiem wzdłuż ich dolnej krawędzi. Wprowadzona do uprawy w 2006 przez szkółkę Rare Find Nursery, New Jersey. Nazwa nadana przez założyciela szkółki Hanka Schannena upamiętnia Panią Faser.
GREEN SHADES – kwiaty drobne o różowej krawędzi, lekko zielonkawe przy kielichu
SUMMER HILL- wyselekcjonowana spośród siewek przez Mike’a Johnson’a ze szkółki Summer Hill Nursery w Connecticut. Większe liście, pokrój wyraźniej wyprostowany, kwiaty białe z czerwono-różową opaską u dołu na 1/3 długości korony. Młode pędy czerwono nabiegłe.
W katalogach szkółek i spisach roślin z różnych kolekcji i ogrodów spotkać można wiele więcej nazw odmian: Chichibu-beni, Compactus, Fukurin-beni, Hiraethlyn, Howito, Iwa-shidare, Kisoji-noharu, Kuchibeni-nishiki, Pagoda, Red Beauty, Ruby Glow, Shidare-beni, Sinsetsu, Venus, Vesta, Virgo, Victoria a nawet formy płaczące.
Enkianthus cernuus
Jego ojczyzną są górzyste rejony Honsiu (Japonia). Od E. campanulatus odróżnia się wciętymi działkami kielicha, mniejszymi rozmiarami (1,2-2,7 m), mniejszymi liśćmi (2-4 x 1-5 cm) i mniejszymi białymi kwiatami (0,6 cm długości) w mniej licznych kwiatostanach (5-12 kwiatów). Wyodrębnia się przynajmniej jedną odmianę botaniczną E, cernuus var. matsudae o wąskich, lancetowatych liściach, mniej owłosionym nerwie głównym blaszki liściowej oraz węższymi i czerwonymi kwiatami. Druga odmiana E. cernuus var. nipponicus uważana jest za tożsamą z gatunkiem (Ohwi, 1965).
Forma o barwnych kwiatach E. cernuus f. rubens ze względu na swoje ciemnoczerwone kwiaty jest najbardziej rozpowszechniony w uprawie po E. campanulatus i E. perulatus. W pokroju i rozmiarach jest bardziej podobny do E. perulatus i tylko odmiany E. campanulatus o najbardziej czerwonych kwiatach mogą z nim konkurować. Kształt korony f. rubens jest dość charakterystyczny: najszerszy w połowie jej długości przy czym końcówki płatków są lekko wygięte do środka, co razem sprawia że kwiat jest bardziej kulisty w porównaniu z typowo dzwokowatymi typowymi dla rodzaju. Enkanthus cernuus f. rubens jest mniej mrozoodporny niż sam gatunek przez co wymaga osłoniętych stanowisk.
Odmiana Yanagiba ma drobne, kuliste, ciemoczerwone kwiaty, wąskie liście natomiast nadają jej ażurowego wyglądu przypominającego klony palmowe. Nazwana i wyselekcjonowana w Japonii została sprowadzona do USA przez Briana Upchurch’a z Highland Creek Nursery z Północnej Karoliny i Teda Stephens’a z Nurseries Caroliniana z Południowej Karoliny.
Enkianthus chinensis
Krzew lub małe drzewko o wysokości między 2,5 a 8 m. Porasta lesiste i górzyste tereny środkowych i południowych Chin na wysokości 900-1200 m npm sporadycznie sięgając nawet do 3100 m npm (Ruizheng & Stevens 2005). Liście nieco mniejsze niż u E. deflexus są szerokie na 1,5 cm i 1,5-2,5 cm długie. Kwiaty 7-10 mm szerokości prążkowane są żółto, pomarańczowo bądź czerwono. Jesienne kolory są wczesne i bardzo dekoracyjne. Gatunek rzadko widywany w prywatnych ogrodach i nieczęsty w kolekcjach dendrologicznych. W Arboretum Wespalaar kwitnie jako ostatni z gtunków.
Enkianthus deflexus
Gatunek szeroko rozpowszechniony w lasach na wysokości 1000-3300 m npm w Chinach, Bhutanie, północno-wschodnich Indiach, Birmie, Nepalu oraz w indyjskim stanie Sikkim. Tworzy krzewy lub małe drzewka 1,5 – 5 m wysokości. Liście mają wymiary 2,5-8 x 1,5-4,5 cm.
Do tej pory opisano jedną odmianę botaniczną: E. deflexus var. glabrescens – ma liście gładkie po obu stronach, podczas gdy u var. deflexus są one owłosione. Przyrodnik E.H. Wilson wysoko cenił sobie ten gatunek nazywając go jednym z najpowszechniejszych ale i najładniejszych krzewów w zachodnim Syczuanie.
Enkianthus nudipes
Endemiczny gatunek z Japonii zamieszkujący środkowe Honsiu i Sikoku. Kolonizuje otwarte przestrzenie na wysokości 400 – 1000 m npm (Iwatsuki & Boufford 1993). Tworzy krzewy zazwyczaj wysokości 1-2 m o liściach 1-2,5 x 0,5-1,5 cm (Iwatsuki & Boufford 1993). Kwitnie od połowy maja do połowy czerwca. Kwiaty 4 mm długie podobne do konwalii wyrastają na wyjątkowo długich szypułkach i wyglądają niczym delikatne kolczyki. Z niewiadomych powodów gatunek ten rzadko spotyka się w ogrodach choć zasługuje na większą uwagę. Być może udałoby się przenieść długie szypułki kwiatowe poprzez krzyżowanie do innych gatunków.
Enkianthus perulatus
Gatunek ten preferuje skaliste zbocza wysp Japonii: południowego Honsiu, Sikoku i Kiusiu oraz północnego Tajwanu, gdzie porasta brzegi lasów Fagus hayatae. Wiosną łatwo go odróżnić, gdyż kwiaty ukazują się przed liśćmi. Odkryty w 1859 w Nagasaki przez pierwszego angielskiego dyplomatę w Japonii – Sir Rutherforda Alcock’a, wprowadzony do uprawy dziesięć lat później przez Panów Standish (Bean, 1973).
Drugi najbardziej rozpowszechniony w uprawie gatunek. Na odległość kwiaty nie są może szczególnie ozdobne ale po bliższym przyjrzeniu się trudno im odmówić dekoracyjności i wdzięku. Pokrój zmienny, od luźnego, wyprostowanego do kulistego bądź zwartego, nisko rozłożystego. Wybarwienie jesienne atrakcyjne, szkarłatnoczerwone lub złocistopomarańczowe. Dekoracyjny aspekt jesienny oraz możliwość przycinania krzewów sprawiają, iż gatunek ten może stanowić alternatywę w północno-wschodnich stanach USA dla Euonymus alatus, która jest na tyle inwazyjna, że zagraża tam lokalnym ekosystemom.
J.L. PENNOCK – kwiaty podobne do gatunku ale jesienne wybarwienie bardzo dekoracyjne i długotrwałe. Zaczyna się głęboką purpurą na dwa tygodnie wcześniej niż sam gatunek i przechodzi w jaskrawą czerwień. Wyselekcjonowany w l. 80-tych ubiegłego stulecia wśród kolekcji Morris Arboretum należącym do Uniwersytetu Pensylwania przez Ricka Lewandowskiego i Paula Meyera. Opatentowany w 1994. Mateczna roślina jest zwartym krzewem, szerszym niż wyższym, w wieku ponad 50 lat osiągającym niecałe 3 m wysokości. Dwie młode rośliny tej odmiany w Arboretum Wespelaar pozyskane z Morris Arboretum uzyskały wysoką ocenę ze względu na jesienne przebarwienie.
COMPACTUS – odmiana o nadzwyczaj zwartym pokroju, obecna w uprawie w USA od dziesiątków lat choć rzadko spotykana. Bardziej znany okaz rósł w ogrodzie botanika Harolda Epstein’a w Larchmont, New York. Po ponad 50 latach miał zaledwie 60 cm wysokości. Po śmierci Epstein’a został zlicytowany i trafił do prywatnego ogrodu w Connecticut. Inny znany okaz wysoki na 1 m i szeroki 1,3 m rośnie w ogrodzie Wave Hill w Nowym Yorku.
TSUKUMO – odmiana karłowa
Enkianthus quinqueflorus
Łatwo go rozpoznać po bladoróżowych, przeświecających kwiatach szerokości 1 cm oraz wystających nerwach blaszki liściowej. Osiąga 1-2 m wysokości, zamieszkuje lasy mieszane na zboczach wzgórz w południowych Chinach i północnym Wietnamie na wysokości 600-1500 m npm (Ruizheng & Stevens, 2005). Zaobserwowano też egzemplarze tego gatunku rosnące na suchym skalistym terenie w Hongkongu. Bean (1973) opisuje go jako 'niedościgniony pośród enkiantów pod względem wielkości i piękna pojedynczych kwiatów. Różowe łuski przy kwiatostanach nadają im zaś czarującego wręcz efektu’. Wierzono, że symbolizuje szczęście stąd duże bukiety z pędów tego gatunku ścinano i pędzono dla udekorowania obchodów chińskiego Nowego Roku w końcu stycznia lub w lutym (Metcalf 1942). Za czasów dynastii Qing (1644-1912) powszechnym zwyczajem było przynoszenie bukietów do świątyń jako ofiara dla bogów. Proceder ten zanikł odkąd w 1925 objęto ten gatunek ochroną.
Nic dziwnego, że jego piękno, wczesne odkrycie jak i znaczenie w chińskiej kulturze przyczyniły się do tego, iż stał się pierwszym gatunkiem wprowadzonym do uprawy. Do Ameryki Północnej trafił już na początku XIX wieku. Jednakże słaba mrozoodporność i konieczność zimowania pod szkłem w chłodniejszym klimacie skutecznie ograniczyły szerszą uprawę. Doświadczenia wykazały osttnio istnienie klonów o podwyższonej mrozoodporności.
PINK CHANDELIER – odmiana stosunkowo niedawno sprowadzona z Japonii przez Teda Stephens’a ze szkółki Nurseries Caroliniana i rozmnażana przez sadzonki półzdrewniałe. Pojemnikowane rośliny przeżyły -10 C bez uszkodzeń. Kwitnie między połową maja a początkiem kwietnia. Nie jest jasne czym różni się od gatunku.
Enkanthus serrulatus
Podobnie do innych gatunków chińskich jest dużym krzewem lub małym drzewkiem o wysokości 3-5 m. Rośnie w naturze w górskich lasach na wysokości 800-1800 m npm w południowo-wschodnich i środkowych Chinach. Liście eliptyczne 5-10 cm długie i 2-3 cm szerokie mają drobno piłkowane brzegi, co odróżnia ten gatunek od pozostałych. Kwiaty białe, podobne do E. perulatus tylko większe.
Rzadko spotykany w uprawie, choć JC Raulston z Uniwersytetu Stanowego Północna Karolina sprowadził i rozpowszechnił sadzonki do różnych szkółek i ogrodów. Gossler i współautorzy (2009) zwracają uwagę na możliwość uprawy na częściowo cienionych stanowiskach, gdzie mają zdrowe, zielone ulistnienie i atrakcyjne kolory jesienne.
Zachowanie gatunku
Badania nad ekologią enkiantów są rzadkie stąd stan zachowania większości gatunków w warunkach naturalnych nieznany. Intensywne wypasanie jeleni wschodnich dotknęło wiele populacji E. campanulatus, gatunku uznanego w Japonii za zagrożony. Prawdopodobnie populacje gatunków chińskich kurczą się na skutek zmniejszania powierzchni lasów i postępu cywilizacji.
Rozmnażanie
Na szczęście w odróżnieniu od wielu innych rzadko spotykanych w uprawie roślin enkianty nie sprawiają kłopotów w rozmnażaniu generatywnym poprzez nasiona. Sadzonkowanie jest już pewnym wyzwaniem.
Torebki nasienne są koloru beżowego do ciemnobrązowych, 6-19 mm średnicy i dojrzewają jesienią (wrzesień, październik). W każdej znajduje sie od 3 do 5 drobnych nasion. Nie wymagają żadnych zabiegów przedsiewnych. Kiełkują w taki sam sposób jak inne wrzosowate (Ericaceae) – wysiewa sie je na powierzchnię dobrze zdrenowanej ziemi kompostowej lub zmielonego torfu. Sztuczne doświetlanie choć nie konieczne to stymuluje dobry wzrost i daje silne siewki.
Odmiany jak też cenne selekty gatunków muszą być rozmnażane wegetatywnie. Sadzonki pobiera się późną wiosną lub w początkach lata. Potraktowane ukorzeniaczem przyjmują się w zadowalającym procencie. Niektóre szkółki preferują pozostawianie ukorzenionych sadzonek przez zimę w zimnych inspektach i szklarniach nie ruszanych, w tacach czy multiplatach. Doniczkuje się je wiosną przed ruszeniem wegetacji.
Rozmnażanie in vitro w ilościach handlowych póki co ograniczone jest tylko do E. quinqueflorus i E. campanulatus Showy Lanterns.
Uprawa
Podobnie do innych wrzosowatych enkianty najlepiej rosną w pełnym słońcu lub w półcieniu na podłożach wilgotnych, dobrze zdrenowanych i kwaśnych. Rośliny już zadomowione łatwiej znoszą okresowe susze choć przy pełnym nasłonecznieniu mogą być przypalane. Przy dobrych warunkach glebowych łatwo znoszą przesadzanie.
W Ameryce Północnej E. campanulatus jest najbardziej elastycznym gatunkiem i uprawiany jest na całym wschodzie USA, w łagodniejszych rejonach południowego wschodu i w nadmorskich prowincjach Kanady. Na zachodnim wybrzeżu uprawia się go od Kolumbii Brytyjskiej na północy do północnej Kaliforni na południu. Uprawa w głębi kontynentu jest mocno ograniczona niskimi temperaturami, suchym klimatem i wysokim odczynem gleby.
Badania na Uniwersytecie w Maine wykazały istnienie kilku klonów E. campanulatus klasyfikowanych w strefie 4 USDA (-28 do -34 stopni C). Gatunek ten jest też powszechnie uprawiany w Europie, wszędzie tam gdzie znajduje odpowiedni odczyn gleby. Enkianthus perulatus i Enkianthus cernuus to bodajże jedyne gatunki oprócz E. campanulatus spotykane w uprawie w Europie i Ameryce Północnej. Ten ostatni nie jest tak odporny na mróz jak E. campanulatus stąd rzadziej spotykany. Pomimo ich walorów dekoracyjnych E. deflexus, E. chinensis i E. serrulatus są tylko sporadycznie spotykane w ogrodach. Pozostałe gatunki są prawie nieznane w uprawie.
Gatunki tego rodzaju nie są porażane przez wiele groźnych chorób i szkodników, które trapią różaneczniki i inne powszechne w uprawie wrzosowate. Na północnym wschodzie USA znoszą zgryzanie przez jelenie. W Arboretum Wespalaar w Belgii zaobserwowano porażenie przez tarczniki, ale na szczęście nie jest to powszechny problem.
Przyszłość
Chociaż w Japonii nie szczędzono wysiłków na selekcję i nazwanie różnych form ich ojczystych gatunków to nie istnieje jak dotąd żaden program hodowlany, pomimo znacznej zmienności rodzaju i względnej dostępności genotypów w prywatnych i państwowych kolekcjach. Prace hodowlane powinny skupić się na przeniesieniu większej odporności na mróz na spektakularne ale i bardziej wrażliwe gatunki chińskie, jak np. E. quinqueflorus. Innym kierunkiem selekcji może być rozszerzenie palety kolorów kwiatów na żółte i pomarańczowe, znalezienie selektów o niezawodnym wybarwieniu jesiennym czy bardziej zwartym pokroju.
Opracowanie: Mariusz Lewandowski
