Dereń jadalny (Cornus mas) – wcześnie kwitnący krzew ozdobny lub małe drzewko należący jak i inne derenie do rodziny dereniowatych (Cornaceae). Gatunek pochodzący ze środkowej i południowowschodniej Europy oraz zachodniej Azji. Często spotykany w lasach i zaroślach choć nie jest elementem naszej rodzimej flory – występuje jako roślina ozdobna, częściowo zdziczała ale dość rozpowszechniona. Dorasta do 6-8 m wysokości (i podobnej szerokości) tworząc owalne bądź wzniesione korony. Często rozgałęzia się tuż nad ziemią.
Liście naprzeciwległe, ciemnozielone, w zarysie jajowate, długości 5-10 cm, z wydłużonym czubkiem i charakterystycznymi sierpowato wygiętymi nerwami. Jesienią czasem wybarwiają się w kolorach żółci i czerwieni ale częściej opadają brunatne po pierwszych przymrozkach.
Dekoracyjne, złotożółte kwiaty wielkości 3-4 mm, samopylne i zebrane w małe baldaszki pojawiają się bardzo wczesną wiosną od lutego do marca przed rozwojem liści, równocześnie z kwiatami leszczyny a przed forsycją. Utrzymują się na roślinie przez długi czas (ok. miesiąca). Nadają się do pędzenia w mieszkaniu, w wazonie. Nieprzyjemnie pachną ale stanowią dobry pożytek dla pszczół.
Owoce pestkowe, owalne, w kolorze wiśniowym do szkarłatnego o długości do 2 cm, jadalne ale cierpkie w smaku. Dojrzewają we wrześniu stanowiąc doskonały pokarm dla ptaków. Mają bardzo dużo witaminy C i 14 % cukru. Można z nich robić galaretki, marmolady, wina, soki i nalewki (dereniówki) o przyjemnym, kwaskowatym smaku. Do przetworów najlepsze owoce zbiera się przejrzałe z ziemi. Są wtedy bardziej miękkie, tracą cierpki smak i są przyjemnie słodkokwaśne. Pod kątem wartości konsumpcyjnej wyhodowano szereg ciekawych odmian o większych owocach albo też biało, fioletowo bądź żółto zabarwionych (te ostatnie mają smak ananasa). W sprzyjających warunkach możemy zebrać z jednej rośliny ponad 15 kg owoców. Czasami spotkać można sady dereniowe.
Kora szarobrązowa, pękająca tafelkami. Drewno bardzo twarde i ciężkie, trudno łupliwe, cenione w tokarstwie. Niegdyś było bardzo cenne, używane do wyrobu sztyletów, włóczni oraz innych przedmiotów wymagających twardych i odpornych mechanicznie materiałów.
Roślina o umiarkowanym tempie wzrostu za młodu, zmniejszającym się wraz z wiekiem. Na jedną roślinę powinniśmy przewidzieć ok. 5-8 m kw powierzchni. Młode sadzonki doskonale znoszą przesadzanie. Dereń jadalny lubi gleby wapienne, przeciętne do suchych, słabo kwaśne do alkalicznych (optymalne pH powyżej 7,4). Preferuje miejsca słoneczne, nagrzane ale dobrze radzi sobie także w półcieniu (choć mniej obficie owocuje). Odporny jest na mrozy i suche, zanieczyszczone powietrze. Wytrzymuje dłuższe okresy suszy i silne wiatry, może być sadzony w miastach i w miejscach wysoko położonych. Dobrze reaguje na cięcie, ale nie wiosenne gdyż wtedy „płacze”. Nadaje się przez to do formowania gęstych żywopłotów średniej wysokości (w rozstawie co 80 cm). W warunkach nasadzeń miejskich opadające owoce mogą brudzić chodniki a niskie rozgałęzienia ograniczają widoczność stąd często bywa oferowany w formie piennej. Źle znosi zasolenie i podmokłe gleby.
Rozmnażany bywa zazwyczaj z nasion, wymagają one jednak długotrwałej stratyfikacji w wilgotnym substracie przez okres 120 dni w temperaturze 16 do 30 C i kolejnych 30-120 dni w temperaturze 1-13 C. Rozmnażanie z sadzonek zielnych (w przypadku odmian) najlepiej udaje się przy zastosowaniu ukorzeniaczy (IBA) i zamgławiania.
Choroby i szkodniki praktycznie nie występują.
Przegląd odmian:
• Aurea (Foliis Aureis) – jasnożółte liście są często przypalane przez słońce, przechodzą w zielonożółte w cieniu, stąd wymaga staranie dobranych, lekko ocienionych stanowisk. Jedno z najbardziej mrozoodpornych drzew o żółtych liściach – wytrzymuje do –34 C. Odmiana pochodząca z Anglii sprzed 1895.
• Crispa – blaszki liściowe pofalowane i pomarszczone.
• Aurea Elegantissima (Aureo-elegantissima, f. aureomarginata Schelle) – liście żółto obrzeżone, czasami nawet całe żółte. W słońcu pojawiają się różowe odcienie.
• Elegant – odmiana o bardzo dużych owocach wyhodowana przez Ogród Botaniczny w Kijowie.
• Elegantissima (Tricolor) – liście w różnym stopniu żółtawo obrzeżone, na słońcu z różowym odcieniem, zmienne. Kwitnienie skąpe. Wyhodowana w Niemczech ok. 1772.
• Flava (Xanthocarpa, f. xanthocarpa Bean, Fructu-luteo) – owoce po dojrzeniu żółte, znana w Europie od 1770.
• Golden Glory – odmiana o bardziej wyprostowanym pokroju, ciemniejszych liściach i obfitszym kwitnieniu (już u młodych roślin) niż forma naturalna. Uzyskana w szkółce Synnesvedt (Illinois, USA) w latach 60-tych.
• Helen – odmiana o dużych owocach wyhodowana w Rosji
• Hillier’s Upright – odmiana o bardziej pionowym pokroju i większych owocach, wprowadzona przez szkółki Hilliera (Wlk. Brytania).
• Jolico – wyselekcjonowana ze względu na ciemniejsze, większe owoce i obfite kwitnienie
• Lanceolata (lanceolata albomarginata) – liście węższe, lancetowate, biało obrzeżone. Odmiana znana we Francji przed 1862
• Macrocarpa – odmiana o dużych owocach znana w Europie już przed 1877
• Nana (f. nana, var. Nana) – odmiana karłowa, dorasta do 1,8 m. Zwarty krzew o okrągłej koronie.
• Pioneer – większe owoce
• Pyramidalis – bardziej pionowy pokrój
• Red Star – jasnowiśniowe duże owoce, obfite owocowanie każdego roku
• Redstone – małe drzewo lub duży krzew o wyjątkowo gęstej, parasolowatej koronie. Liście ciemniejsze i bardziej błyszczące, szybsze tempo wzrostu. Odmiana wyhodowana i wprowadzona do handlu w USA w 1991.
• f. sphaerocarpa – owoce o bardziej zaokrąglonym kształcie
• Spring Glow – kwitnie 1-2 wcześniej niż forma naturalna, większe kwiatostany (20-25 kwiatów), liście ciemnozielone, błyszczące. Opisywana mrozoodopornośc do – 29 C.
Selekt znaleziony wśród siewek przez J.C. Raulstona w 1990 ze względu na wczesne kwitnienie. Wprowadzony do handlu w USA od 1991.
• Spring Sun (Spring Grove) – mniej odrostów korzeniowych, ciemniejsze, błyszczące liście, cieńsze blaszki liściowe, obfitsze kwitnienie i owocowanie. Selekt znaleziony na cmentarzu Spring Grove w Ohio (USA)
• Ukraine – większe, jaśniejsze owoce, wyjątkowo duża mrozoodporność (do –35 C)
• Variegata (f. argenteomarginata Schelle, Foliis Argenteo-variegata) – trochę wolniejsze tempo wzrostu, pokrój bardziej zaokrąglony. Liście kremowo-biało obrzeżone odporne na poparzenia słoneczne. Odmiana opisywana w Austrii już w 1596.
• Violacea – owoce po dojrzeniu ciemnofioletowe
Na uwagę zasługuje też wiele nowych odmian konsumpcyjnych derenia jadalnego uzyskanych na Ukrainie (m.in. Jantarnyj, 1982, o żółtych owocach) oraz w Czechach (Devin).
Mariusz Lewandowski
