I. Występowanie
Gatunek ten występuje wzdłuż zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej od Alaski na północy (Półwysep Kenai) poprzez zachodnią Kolumbię Brytyjską w Kanadzie, stany Washington i Oregon w USA aż do rzeki Kings w północnej Kalifornii. Na wschodzie dochodzi do zachodnich stoków Gór Selkirk (w południowo-wschodniej Kolumbii Brytyjskiej), do zachodniej Montany, Gór Bitterroot w północnym Idaho i pasma Blue Mountains w północno-wschodnim Oregonie.
Na całym obszarze występowania porasta piętra subalpejskie i alpejskie od wysokości 1800-3350 m n.p.m. w Kalifornii schodząc stopniowo w kierunku północnym do 0-1220 m n.p.m. na Alasce. Preferuje zwykle wystawy północne ze względu na zimne a wilgotne gleby. Najlepiej rośnie na luźnych, gruboziarnistych i wilgotnych glebach o dobrym drenażu choć generalnie toleruje ich szeroki zakres za wyjątkiem torfowych i wapiennych. Najlepsze stanowiska znajdują się wzdłuż szerokiego pasma na szczytach Gór Kaskadowych w środkowym i południowym Oregonie. Na wyżej położonych, otwartych stanowiskach zazwyczaj karłowacieje.
Klimat w rejonie występowania charakteryzują długie i zimne zimy, krótki okres wegetacji i wysokie opady (w większości śniegu). Tworzy zespoły leśne z jodłą górską (Abies lasiocarpa), świerkiem Engelmanna (Picea engelmannii), modrzewiem Lyalla (Larix lyallii) sosną Pinus albicaulis oraz sosną wydmową (Pinus contorta).
W kanadyjskiej Kolumbii Brytyjskiej rośnie na glebach próchnicznych typu mor o pH 3,1-3,9, średniej rocznej temperaturze 1-5 C, 50-100 dniami bez mrozu i opadami na poziomie 2200-4300 mm, głównie w postaci śniegu jesienią i zimą. Wahania temperatury obejmują przedział od -29 do 38 C. Tu, jak też i na Alasce, może być gatunkiem pionierskim na morenach polodowcowych a także wchodzi na wrzosowiska, choć ten typ gleb za bardzo jej nie sprzyja. Gatunki towarzyszące na tym terenie to najczęściej świerk sitkajski (Picea sitchensis), cyprysik nutkajski (Cupressus nootkatensis), jodła wonna (Abies amabilis), choina zachodnia (Tsuga heterophylla) i jodła górska (Abies lasiocarpa).
II. Opis
Gatunek zimozielony o dość zmiennym pokroju: od skarłowaciałych lub krzewiastych roślin porastających wysokie partie szczytowe do średniej wielkości bądź wysokich drzew na bardziej osłoniętych stanowiskach. Zwykle osiąga wysokość (2-15)20-40(-50) m i średnicę pnia (12,5-)25-75(-150) cm. Korona jest wąska, piramidalna, z wiotkimi , poziomymi lub opadającymi gałęziami, nieregularnie rozmieszczonymi wzdłuż pnia, które z wiekiem stają się bardziej zakrzywione i skręcone. Przewodnik jest raczej cienki, wiotki i przewisający. Na otwartych przestrzeniach pień wyraźnie zwęża się, gałęzie sięgają prawie do ziemi a korona jest wąsko piramidalna. W zwarciu pień jest raczej cylindryczny, pozbawiony gałęzi aż do połowy wysokości lub nawet wyżej. Rosnąc na stromych zboczach często jest łukowato wygięty, co jest skutkiem naporu mas śniegu na młode drzewa. System korzeniowy jest płytki ale rozległy.
Kora u starszych okazów ma grubość 25-35 mm, jest szarawo matowo purpurowa do ciemno czerwonawo brązowej, silnie żłobiona, pokryta ściśle przylegającymi łuskami. Łyko jest cynamonowo-czerwone lub purpurowe. Z odległości wydaje się, że pień ma niebiesko-szary odcień. Kora zawiera taninę, co sprawia, że ma specyficzny, ściągający smak (podobnie jak aronia czy skórka banana).
Gałęzie są najczęściej cienkie i elastyczne, lekko tylko zwieszone, o nierównej długości, z licznymi krótkimi, wzniesionymi gałązkami bocznymi po stronie górnej. Są one czerwonawo brązowe i owłosione przez pierwsze 2-3 lata, po czym stają się brązowoszare i pokrywają się łuskami. Gałązki są szorstkie w dotyku za sprawą zdrewniałych trzonków igieł, ściśle przylegających do gałązek. Blizny po igłach wskazują wierzchołek.
Drewno nie żywicuje, jest lekkie, bardzo twarde i wytrzymałe z powodu wolnego tempa wzrostu. Świeżo ścięte wydziela specyficzny zapach. Pąki zimowe bez żywicy, owalne o zaostrzonym wierzchołku, ok. 3 mm długie, czerwonawo brązowe. Ich zewnętrzne łuski okrywowe mają wyraźny nerw, przechodzący w wydłużony, opadający, spiczasty wyrostek.
Igły pojedyncze (5)10-25 mm długie, 1-1,6 mm szerokie, ciemnozielone do żółtawo- lub niebieskawo-zielonych, całobrzegie, z tępym wierzchołkiem, zwykle lekko zakrzywione. Zazwyczaj zaokrąglone lub z kilem po stronie górnej, od spodu zaokrąglone lub z rowkiem biegnącym do podstawy. Po obu stronach biegną białe paski aparatów szparkowych, przydających igłom szary bądź siny odcień. Choina Mertensa wyróżnia się od innych choin tym, że igły są prawie równej długości i są promieniście ułożone, rozchodząc się na wszystkie strony. Na krótkich bocznych gałązkach często są ścieśnione, na głównych pędach luźniej rozstawione. Występuje tylko jeden środkowy kanał żywiczny poniżej wiązki przewodzącej. Podstawa igieł zwęża się nagle formując krótki, wąski lekko skręcony ogonek osadzony na zdrewniałym trzpieniu o co najmniej takiej samej długości. Igły pozostają na roślinie przez 3-4 lata po czym szybko opadają. W wybarwieniu igieł występuje znaczna zmienność ? od wyraźnie niebieskich do czysto zielonych.
Strobile pojawiają się w czerwcu (poza naturalnym zasięgiem także w lipcu). Zarówno męskie jak i żeńskie wykształcają się na zeszłorocznych przyrostach w różnych, oddzielnych partiach tego samego drzewa . Kwiaty męskie pojedyncze, liczne, rozmieszczone są osiowo na bocznych gałązkach. W zarysie kuliste, 3-4 mm długie, niebiesko lub fioletowo purpurowe, składają się z licznych, spiralnie ułożonych pręcików. Zwisają one na wiotkich, owłosionych ogonkach o długości 4-6 mm. Kwiatostany żeńskie są cylindryczne do podługowato cylindrycznych, na końcach zwężone, niebieskawo lub czerwono purpurowe, do (sporadycznie) żółtozielonych, siedzące, z licznymi cienkimi, zaokrąglonymi, zdrewniałymi łuskami, dachówkowato zachodzącymi na siebie. Te bliżej środka są płodne i zawierają każdy po 2 zalążki u podstawy. Każda łuska nasienna otoczona jest przez błoniastą łuskę okrywającą, która jest połyskująco ciemno purpurowa do żółtawozielonej, i stopniowo zwęża się przechodząc w wydłużony, często zakrzywiony wierzchołek. Różnią się one wielkością od krótszych do dużo dłuższych niż łuski nasienne.
Dojrzałe szyszki są zdrewniałe, (1,25)3-7,5(8) cm długie, 2-2,5 cm szerokie, zwykle jasnobrązowe lub czerwonobrązowe, choć ich kolor bywa bardzo zmienny. Mają kształt podługowato cylindryczny, zwężając się do tępego wierzchołka i nieznacznie ku podstawie, są siedzące, wzniesione przynajmniej do połowy swojego rozwoju, później przewisają. Szyszki na roślinach skarłowaciałych bądź rosnących na otwartej przestrzeni są często mniejsze i wzniesione aż do końca. Szyszki stojące znajduje się, choć bardzo rzadko, na normalnych okazach rosnących w naturalnym zwarciu. Występują pojedynczo lub w gęstych skupieniach, często wyraźnie rzucając się w oczy.
Łuski nasienne są cienkie, wklęsłe, owalne, z tępym wierzchołkiem, stopniowo marszczone od środka do klinowatej podstawy. Są drobno owłosione po stronie zewnętrznej, brzegi są nieregularnie piłkowane i czasem zgrubiałe. Łuski nasienne są zwykle dużo dłuższe, niż drobne, ostro zakończone, ciemnopurpurowe lub brązowe łuski okrywowe. Dojrzałe roztwierają się pod kątem prostym do osi.
Szyszki dojrzewają w sierpniu do końca września a nawet do października w pierwszym roku. Nasiona wysypują się natychmiast, choć trzpienie szyszek wraz z łuskami pozostają na drzewie do lata lub nawet do jesieni następnego roku. Nasiona są 3-5 mm długie, jasnobrązowe, owalne o zaokrąglonym wierzchołku, spłaszczone, z widocznymi miejscami po przewodach żywicznych. Łupina nasienna rozwinięta jest w cienkie, błonkowate skrzydełko (5-)8-10(-12) mm długości, prawie obejmujące zarodek.
Choina Mertensa wchodzi w okres owocowania w wieku 20-30 lat, nieco później gdy rosła w zacienieniu. Gatunek ten dość obficie owocuje, wydając duże plony nasion co 1-5 lat. W niektóre lata jakość nasion może być słaba, choć nieznane są przyczyny.
III. Odmiany
Znane są formy mieszańcowe pomiędzy T. heterophylla i T. mertensiana, znajdowane szczególnie tam gdzie nakładają się na siebie zasięgi obu tych gatunków, np. wokół gór Rainier i Baker w stanie Washinghton czy na wyspie Vancouver. Za takiego mieszańca uznaje się też choinę Jeffreya ? Tsuga x jeffreyi (Henry) Henry. Jej pokrój jest identyczny jak T. mertensiana, ale ułożenie igieł i kolor przypomina T. heterophylla. Po raz pierwszy poznano tą formę w Edynburgu w roku 1851 po tym, jak John Jeffrey wysiał nasiona zebrane przez siebie w paśmie Góry Baker. Mieszaniec ten pozostawał nieznany ze stanowisk naturalnych aż do 1940, kiedy to M. Hornibrook otrzymał siewki iglaków, zebrane w górach, za Jez. Cowichan na wyspie Vancouver. Jedna z nich była identyczna do uprawianej T. x jeffreyi. Niektórzy badacze utrzymują, że występuje on w naturze częściej, niż się powszechnie uważa, ponieważ trudno ją zauważyć wśród zielonych form T. mertensiana. Przeprowadzone w 1978 przez Dr R.J. Taylora badania wykazały, że w ponad 300 szyszkach zebranych po kontrolowanym krzyżowym zapyleniu pomiędzy obu gatunkami nie znaleziono żywotnych nasion, co wskazywałoby raczej na niezgodność genetyczną bardziej niż na różnice w czasie pylenia czy inne mechaniczne bariery. Stąd jego teza, że mieszańce te, aczkolwiek występują w naturze to tylko w znikomo małym procencie.
Zasięg choiny Mertensa rozciąga się w kierunku południkowym na dość znacznym obszarze. Możliwym jest więc istnienie odmian geograficznych, choć nie zostało to do tej pory dostatecznie udokumentowane. Niektórzy badacze wyodrębniają nawet wpośród kalifornijskiej populacji choiny Mertensa osobny gatunek Tsuga crassifolia. Mniej radykalni postulują ustanowienie podgatunku Tsuga mertensiana ssp. grandicona, mającego obejmować część populacji z pogranicza między Oregonem a Kalifornią wyróżniającą się większymi szyszkami. Oczywiście w naturze występuje duża zmienność w kolorze igieł jak też drzewa rosnące na wyższych, eksponowanych stanowiskach są bardzo skarłowaciałe. Kilka takich karłowych form okazało się dobrymi selektami jako rośliny ozdobne do ogrodów. Takimi karłowatymi odmianami są:
- Cascade, wolno rosnąca (3,5-5 cm), b zwarta, pochodzi z Oregonu
- Elizabeth, rozłożysta, dwa razy szersza niż wyższa, pochodzi z okolic Góry Rainier w stanie Washington
- Glauca, bardzo wolno rosnąca o wyraźnie niebieskich igłach
- Sherwood Compact, o ekstremalnie wolnym tempie wzrostu, gęsta, o nieregularnym pokroju
Wśród siewek spotyka się również okazy o srebrzystych igłach, określane jako cv. Argentea. Inne odmiany spotykane w uprawie i w kolekcjach to m.in.:
- Blue Cascade, wymieniana przez szkółkę Buchholz w 2010
- Blue Cloud, zwarta, niebieska
- Blue Dancer, piramidalna, wolno rosnąca, niebieska, pędy przewijające
- Blue Star, siewka wyselekcjonowana w holenderskim Arboretum Van Gimborn w 1965, wolny wzrost (2 m w 20 lat), wąsko piramidalna, niebiesko-zielone igły
- Bonnie Blue , szeroko piramidalna, bardziej zwarta, o wolniejszym wzroście i srebrzysto niebieskich igłach
- Bump’s Blue , selekt Dr Bump’a z okolic góry Hood, gęsty pokrój, igły niebieskie, bardziej niebieska niż Blue Star
- Columnaris, kolumnowa, gałęzie wzniesione, krótkie
- Emile’s Select, wymieniana w 2002
- Extra Blue, igły szaroniebieskie, pokrój wzniesiony
- Glacier Peak, pokrój szeroki, wzniesiony, igły niebieskawo zielone, krótkie
- Glauca Fastigiata, zbiorcza nazwa dla bardziej niebieskich form o wzniesionym pokroju
- Glauca Nana, zbiorcza nazwa dla bardziej niebieskich, karłowych form
- Helms Dwarf, wymieniana przez szkółkę Buchholz w 2010
- Hexenbessen, karłowa pochodząca od czarciej miotły
- Horstmann WB, karłowa, pochodzi od czarciej miotły, igły wyraźnie niebieskie, pokrój wzniesiony
- Mount Adams, wymieniana przez szkółkę Buchholz w 2010
- Mount Arrowsmith, osiaga 2 m wys. po 30 latach, zwarta, stożkowata, o rocznych przyrostach < 3 cm, igły krótkie, niebieskie
- Mountain Light, igły niebieskozielone, kremowo pstre (wyraźniej w cieniu) wymieniana przez Collectors Nursery od 2003
- Murthly Castle, pokrój płaczący, dość wysoka
- Nana, półkarłowa, zwarta, piramidalna, bez przewodnika, igły niebieskozielone
- Powder Blue, piramidalna, wolno rosnąca, igły krótkie, srebrzysto niebieskie
- Quartz Mountain, piramidalna, wolno rosnąca
- Silvery, nowe przyrosty białe lub biało pstre
- Sparky Boy, odmiana o złocistożółtych igłach pochodząca od siewki znalezionej w stanie Oregon, w okolicach góry Mt Hood, wprowadzona do uprawy przez Jim’a Boyko
- Van Winkle Prostrate, forma płożąca
- Zig Zag, wymieniana przez Porterhouse Nursery
IV. Rozmnażanie
W obrębie rodzaju choina (Tsuga) istnieje duża zmienność, tak że siewki mogą nie powtarzać cech roślin matecznych. U większości nasion zarodek znajduje się w stanie uśpienia i wymagają one zimnej stratyfikacji aby wykiełkować. Ekstrakcji nasion z szyszek można dokonać poprzez ich wstrząsanie choć do ich otwarcia łusek wystarczy niewielka ilość ciepła. Nasiona przechowujemy w szczelnych pojemnikach w temperaturze 0 C do 5 lat lub w temperaturze 18 C przez rok. Stratyfikujemy w mokrym piasku w temperaturze 2-4 C przez 90 dni. Wysiewając przykrywamy warstwą piasku 0,5-1 cm. Wschody następują po upływie 25-60 dni przy temperaturze dziennej 30 C i nocnej 20 C. Zwykle skiełkowywuje 60-75 % nasion. Wysiewamy w lekkie, piaszczyste i wilgotne podłoże w ogrodzie lub zimnym inspekcie.
Młode siewki wymagają ochrony przed ostrym słońcem. Najlepiej rozwijają się w wilgotnej glebie próchnicznej w wysokiej wilgotności powietrza. Początkowo siewki przyrastają bardzo wolno i nie powinno się ich ruszać przed upływem dwóch lub nawet trzech sezonów kiedy to dobrze jest je przesadzić na rok przed wysadzeniem w miejsce stałe (dla stymulacji rozwoju korzeni).
Sadzonki powinno się pobierać z co najmniej dwuletnich pędów w październiku i listopadzie. Po zranieniu stosować ukorzeniacz i umieszczać w piasku. Przyjmują się zwykle po upływie 4-5 miesięcy. Innym terminem sadzonkowania jest okres od grudnia do kwietnia.
Odmiany chojny mogą być rozmnażane także poprzez szczepienie na przystawkę boczną na ukorzenionych podkładkach w styczniu i lutym. Szczepy chojny Mertensa rosną jednak strasznie powoli aż przez 10-12 lat, stąd rzadko się ją szczepi. Szczepienie chojny jest po za tym dość kłopotliwe bądź z powodu niezgodności, bądź przerastania zrazu przez podkładkę bądź z całkiem innych, niewyjaśnionych jeszcze przyczyn stąd najczęściej praktykuje się sadzonkowanie.
Kiedy już otrzymamy Chojnę Mertensa zaszczepioną na T. canadensis możemy spróbować otoczyć miejsce szczepienia ziemią próbując zainicjować rozwój jej własnego systemu korzeniowego. Jest to warte zachodu o tyle, że przypadki wypadania takich szczepów z niewyjaśnionych zdawałoby się przyczyn są nader częste.
Istnieją też obserwacje wskazujące że w naturze gatunek ten może też rozmnażać się wegetatywnie poprzez odkłady. Przesadzanie chojny z bryłą korzeniową nie nastręcza zbytnich kłopotów. Najlepiej zabieg ten przeprowadzić wiosną, tuż przed ruszeniem wegetacji, choć w łagodniejszym klimacie termin wczesnojesienny jest też możliwy. Przycinanie po przesadzeniu jest niepotrzebne. Nie powinno się przesadzać z miejsc zacienionych w słoneczne.
V. Warunki uprawy
Za młodu tempo wzrostu jest wolne lub bardzo wolne, rośnie jednak w miarę rozwoju. Gatunek uważany jest za dość długowieczny, przeżywa 400-500 lat. W naturze drzewa o średnicy pnia 45-50 cm osiągają 15-20 m wysokości i liczą sobie 180-260 lat. Gatunek ten jest dość tolerancyjny i dość dobrze znosi cień, samemu skutecznie zacieniając podłoże. Klasyfikuję się ją w 4-tej strefie mrozoodporności USDA.
Tsuga Mertensa dobrze rośnie na szerokim spektrum gleb od piasków po ciężkie gliny ale najlepiej czuje się na głębokich, chłodnych, wilgotnych i dobrze zdrenowanych iłach. Powietrze powinno być wilgotne i czyste, uprawa tego gatunku w obszarach przemysłowych zwykle kończy się niepowodzeniem. Osłona od zimnych wiatrów też znacznie polepsza jej rozwój. Gatunek płytko się korzeni, stąd rośliny lepiej nie narażać na huraganowe wiatry. W naturalnych siedliskach często jest atakowana przez karłowy gatunek jemioły (Arceuthobium campylopodium f. tsugensii), co skutkuje powstawaniem czarcich mioteł, rozdwajaniem pędów, utratą wigoru ale rzadko prowadzi do śmierci.
Chojny z reguły nie wymagają przycinania choć znoszą je tam gdzie to konieczne, stąd stosowane mogą być nawet na formowane żywopłoty. Pędy przycinamy wiosną lub wczesnym latem.
VI. Wartość dekoracyjna
Chojny generalnie są wdzięcznymi, eleganckimi, zimozielonymi drzewami sadzonymi tak dla uzyskania soliterowych drzew jak i na formowane żywopłoty. Chojna Mertensa jest bardzo dekoracyjnym drzewem o smukłej sylwetce, gęsto rozgałęzionym, o delikatnym, często niebieskim ulistnieniu, co czyni ją atrakcyjną do nasadzeń w parkach i ogrodach. Cechuje się też znaczną mrozoodpornością. Często sadzona jako roślina ozdobna w zachodniej i środkowej Europie. Nie jest sadzona sztucznie w lasach, stąd nie występuje w szkółkach leśnych.
VII. Znaczenie gospodarcze
Drewno choiny Mertensa nie ma dużego przemysłowego znaczenia ponieważ dostęp do jej naturalnych stanowisk jest dość trudny a poza tym większość drzew jest zbyt mała. Jest jednak jednym z pięciu gatunków drzew iglastych tworzących lasy choinowo-świerkowe w południowo-wschodniej Alasce, gdzie dostęp jest łatwiejszy. Pozyskane drewno sprzedaje się tam z drewnem T. heterophylla, do którego jest podobne, aczkolwiek nieco gęściejsze. W mniejszym stopniu drewno z tego gatunku pozyskuje się również w środkowym i południowym Oregonie. Stosuje się je podobnie do drewna T. heterophylla: w budownictwie, na podkłady kolejowe, jako drewno kopalniane, w produkcji sklejki i celulozy. Głównym pożytkiem jest jednak współudział w retencji wody w subalpejskich rejonach północno-zachodniego Pacyfiku.
VIII. Pochodzenie nazwy
Nazwę rodzajową 'Tsuga’ wywodzi się z języka japońskiego, gdzie podobnie określano występujące tam gatunki. Drugi człon nazwy – 'mertensiana’ upamiętnia osobę Karla Heinricha Mertensa (1796-1830), niemieckiego lekarza i przyrodnika, który towarzyszył rosyjskiemu kapitanowi Fiodorowi Litke na pokładzie statku Senjavin podczas eksploracji wybrzeża Alaski w latach 1826-1829.
Pierwszy opis (pod nazwą Pinus mertensianus) opublikował August Heinrich Gustav Bongard (1786-1839), niemiecki profesor botaniki w St. Petersburgu. Ponowny opis, tym razem jako Tsuga mertensianus opublikował w roku 1867 Elie Abel Carriere (1818-1896) z paryskiego Muzeum Historii Naturalnej.
Do uprawy wprowadzona została w Wielkiej Brytanii w roku 1854 przez Williama Murraya of Pertshire, który zbierał rośliny w górach północno-zachodniego rejonu Pacyfiku dla szkółki Peter Lawson i Syn w Edynburgu. Przez krótki czas gatunek znany był w Szkocji pod nazwą T. pattoniana.
Opracowanie: Mariusz Lewandowski
