Pisząc poniższy artykuł postawiłem sobie dwa cele. Pierwszym było uporządkowanie nazewnictwa i taksonomii rodzaju Abelia. W handlu często spotykamy wiele błędów w nazewnictwie. Częściowo jest to echo sporów toczonych wśród systematyków ale częściowo wynika z niewiedzy. W tym zakresie zaproponowałem powszechnie akceptowany schemat opublikowany przez Petera G. Barnes’a.
Drugim celem było opisanie możliwości uprawy abelii w polskich warunkach klimatycznych. Tutaj oparłem się na doświadczeniach naszych ogrodów botanicznych oraz na badaniach amerykańskich w zakresie dostępnych na rynku odmian ozdobnych. Główną przeszkodą w szerszej introdukcji tego rodzaju jest jak wiadomo niska mrozoodporność. Pokrótce starałem się opisać zróżnicowanie tej cechy.
Ze względu na obszerność zagadnienia zawęziłem moje opracowanie jedynie do gatunków i odmian spotykanych w uprawie jako rośliny ozdobne.
RODZAJ ABELIA – TAKSONOMIA
Rodzaj Abelia – po polsku abelia lub rzadziej dwupłonka – obejmuje ok. 30-40 gatunków krzewów i należy do rodziny przewiertniowatych (Caprifoliaceae). Ich zasięg występowania rozciąga się od wschodniej i środkowej Azji po Tajwan, obejmuje Himalaje i Meksyk. Jest blisko spokrewniony z dipeltą (Dipelta) i kolkwicją (Kolkwitzia). Kolkwicję odróżnimy łatwo po sparowanych kwiatach, podczas gdy u abelii występują one pojedynczo lub w kwiatostanach. Niektórzy badacze (Backlund & Pyck 1998) proponowali zaliczenie rodzaju do osobnej, nowo utworzonej rodziny Linnaeaceae, co nie zostało do tej pory szerzej zaakceptowane. Rodzaj zazwyczaj dzieli się na dwie sekcje:
• Sekcja Abelia – należy do niej A. x grandiflora. Pędy gładkie, odsłonięte pączki boczne, korona lejkowata lub dzwonkowata, 5-łatkowa ale dwuwargowa, niełupki gładkie lub bruzdowane
• Sekcja Zabelia – pędy o sześciu wzdłużnych bruzdach (widocznych bardziej na starszych), pąkach bocznych ukrytych w nabrzmiałych międzywęźlach, korona z cylindryczną rurką i z pięcioma rozpostartymi płatkami, 4 działki kielicha (z wyjątkiem A. triflora i mosanensis), cokolwiek spłaszczone i zakrzywione niełupki
Pomiędzy obiema sekcjami nie występują mieszańce stąd dość częste są głosy za utworzeniem dwóch oddzielnych rodzajów. Sekcja Zabelia podniesiona już została do rangi rodzaju w 1948 przez Makino i później przez Iwatsuki (1995), Sugimoto (1983) oraz Watsona i Dallwitza (1992).
Warto zwrócić uwagę na zróżnicowaną ilość działek kielicha, która waha się od 2 do 5. W obrębie gatunków jest stała ale może się wahać u mieszańców. Stanowi dość ważną cechę do rozpoznawania. Sekcja Zabelia występuje jedynie w Azji, Abelia zaś w Azji i w Meksyku.
Historia introdukcji
Abelia (chinensis) została odkryta dla Europy przez brytyjskiego chirurga i przyrodnika Dr. Clarke Abel’a (1789-1826) w 1817 w Chinach, gdzie jako lekarz brał udział w nieudanej misji dyplomatycznej Lorda Amherst w l.1816-1817. Do uprawy wprowadził ją w 1844 Robert Fortune.
Uprawiane gatunki:
• Sekcja Abelia
1. Abelia spathulata Sieb. & Zucc. (1839): występuje jedynie w Japonii, sprowadzona przez Charlesa Mariesa w 1879 lub 1880 do szkółek James Veitch & Sons, rzadko uprawiana. 5 wąskich działek kielicha do 7 mm dł. Liście sezonowe.
2. Abelia serrata Sieb. & Zucc.: również endemiczny gatunek z Japonii sprowadzony przez Ch. Mariesa ok. 1879. Działki kielicha 2, rzadziej 3, dł. 7 mm szeroko owalne do zaokrąglonych. Mniej ozdobne kwiaty i ograniczona mrozoodporność, b. rzadka obecnie w uprawie. Liście sezonowe.
3. Abelia uniflora R. Br.: gatunek zimozielony z południowo-wschodnich Chin, z prowincji Fujian. Wprowadzona do uprawy przez Roberta Fortune’a w 1845. 2 działki kielicha, lancetowate dł. do 11 mm. Obecnie zaniechana w uprawie choć od niej pochodzi krzyżówka A. x grandiflora. Często, szczególnie przez Chińczyków zaliczana do A. parviflora.
4. Abelia engleriana (Graebn.) Rehd. [syn. A. graebneriana, A. koehneana]: liście sezonowe, 2 działki kielicha, wąsko lancetowate dł. 8-11 mm. Pochodzi ze środkowych i wschodnich Chin, z prowincji Shaanxi, Hubei i Syczuan. Wprowadzona do uprawy w 1908 prawdopodobnie przez Wilsona. Czasami wyodrębnia się A. graebneriana jako oddzielny gatunek o większych liściach i płatkach.
5. Abelia parvifolia Diels [syn. A. longituba, A. schumannii]: liście sezonowe, 2 działki kielicha, eliptyczne, 11 x 5 mm, różowe. Pochodzi z zachodnich i środkowych Chin, z prowincji Hubei, Syczuan, Yunnan, Guizhou. Wprowadzona do uprawy w 1910 przez E.H. Wilson’a. Niektórzy wyróżniają A. schumannii jako osobny gatunek, nazywany też w handlu A. longituba. Jeden z bardziej mrozoodpornych gatunków.
6. Abelia chinensis R.Br. [syn. A. rupestris]: liście sezonowe, 5 działek kielicha, wydłużonych do lancetowatych dł. 6 mm różowych. Pochodzi z terenu środkowych i wschodnich Chin, pierwszy opisany gatunek, wprowadzony do uprawy w 1844 przez Roberta Fortune’a.
7. Abelia floribunda Decne: zimozielona, 5 działek kielicha, wąsko lancetowatych dł. 10 mm. Występuje na obszarze Meksyku (Oaxaca, Puebla & Veracruz). Sprowadzona do Europy w 1841. Najbardziej dekoracyjne kwiaty ale gatunek mało odporny na mróz. Sporadycznie pod tą nazwą występuje w handlu A.x grandiflora.
8. Abelia x grandiflora Rehd.: zimozielony lub półzimozielony krzew wys. ok. 1,2 m, młode przyrosty czerwonawe, liście podczas mroźnej pogody z ciemnomiedzianym nalotem. Liście owalne do 4,5 cm dł. zaokrąglone u podstawy, z wierzchu błyszczące, ciemnozielone, nieco jaśniejsze na spodzie. Kwiaty 2 cm długie, lejkowate, białe z różowym nalotem, słabo pachnące, zebrane w kwiatostany przy końcach pędów i mniejsze boczne. Działki kielicha czerwonawe, w liczbie od 2 do 5, lancetowate do eliptycznie wydłużonych. Zalążnia 4-5 mm długa, czerwona, owłosiona. Kwitnie latem i jesienią. Krzyżówka A. chinensis x A. uniflora nieznanego pochodzenia, wprowadzona do uprawy przez szkółkę Rovelli Brothers z Pallanza, Włochy przed 1880. Najbardziej powszechna w uprawie dzięki jej dostatecznej mrozoodporności, zwartemu pokrojowi i długim okresie kwitnienia. Znanych wiele odmian ozdobnych.
9. Abelia ‘Edward Goucher’ – mieszaniec A. x grandiflora X A. parviflora (schumannii) powstały w Glenn Dale Plant Introduction Centre w Maryland, USA ok. 1911. Zimozielony bądź półzimozielony krzew o rozłożystym pokroju wys. do 1,5 m. Liście 2-5 x 1-2 cm, wąsko owalne do owalnych, zaostrzone, całobrzegie, błyszczące, ciemnozielone. Działki kielicha 2 rzadziej 3, 10 mm dł. owalnie-eliptyczne, czerwonawe. Kwiaty do 2,5 cm długie, purpurowo różowe, z pomarańczową siateczką w gardzieli, dzwonkowate, zwężające się ku dołowi w trąbkę. Kwitnie od lata do jesieni. Wyraźne różnice w porównaniu z A x grandiflora przemawiają za oddzielnym traktowaniem A. uniflora.
Odmiany o pstrych liściach
• Francis Mason (Variegata) – powstała w Nowej Zelandii w latach 70-tych. Młode przyrosty o pomarańczowo miedzianym odcieniu, starsze szeroko, nieregularnie żółto obrzeżone. Kwiaty typowe.
• Hopleys – pochodzi od mutacji pędowej znalezionej na odmianie Francis Mason w Szkółce Hopleys Plants w Much Hadham w Wielkiej Brytanii w 1992. Żółto obrzeżone liście jesienią stają się różowe. Niska do 80 cm. Kwiaty typowe choć nieco bardziej różowe.
• Gold Spot – liście żółto obrzeżone lub w całości żółte. Powstała w USA z mutacji na odmianie Francis Mason
• Sunrise – liście zielone w dwóch odcieniach z jasnym, żółtym marginesem. Jesienią żółte, pomarańczowe i czerwone. Kwiaty różowo białe, pachnące. Powstała w USA w Uniw. Północna Karolina w 1998, wprowadzona do handlu przez Taylor’s Nursery w Raleigh USA.
• Confetti – powstała w USA w stanie Alabama ok. 1987. Liście wąsko lancetowate, ciemnozielone, tylko 1-2 cm długie, kremowo-biało obrzeżone. Kwiaty nieco mniejsze. Wąskie działki kielicha również biało obrzeżone. Niższy pokrój. Podobna, jeśli nie identyczna jest odm Panache. Sport odmiany Sherwood.
Odmiany o zróżnicowanym pokroju
1. Compacta – wzrost do 90 cm, zwarty pokrój
2. Prostrata – rozłożysty krzew wys do 1 m i szerokości 1,5 m , czerwone młode przyrosty
3. Sherwood – odm karłowa do 90 cm, liście i kwiaty nieco mniejsze, niekiedy bezpodstawnie wymieniana jako odmiana A. zanderi
4. Little Gem – odmiana karłowa wymieniana w USA
• Sekcja Zabelia
1. Abelia mosanensis I.C. Chung ex Nakai– krzew do 2,5 m wysokości o przewisających łukowato gałęziach pochodzący z Korei Południowej. Po raz pierwszy opisany w 1926 w Tokio przez Nakai w Botanical Magazine. Kwiaty o rurkowatej koronie z 5 rozpostartymi płatkami, zebrane na końcach gałązek po 10-18 w szczytowych kwiatostanach oraz po 3-7 w kątach 2-3 ostatnich par liści. 5 działek kielicha, eliptycznie lancetowatych. W pąkach różowe po otwarciu białe, pachnące podobnie jak lilaki lub hiacynty. Pąki kwiatowe formuje już jesienią Owocem jest niełupka. W handlu spotyka się odmianę MONIA (Bridal Bouquet) choć zapewne, jak twierdzi Michael Dirr jest to nic więcej jak tylko marketingowa nazwa samego gatunku.
2. Abelia triflora R.Br. ex Wall. (syn. Zabelia triflora): krzew do 4 m o liściach sezonowych, kwiaty bardzo pachną. Działek kielicha 5, wąskich do 2 cm długie. Pochodzi z północno-zachodnich Himalajów, od Afganistanu po środkowy Nepal. Var. parviflora ma mniejsze liście i kwiaty.
3. Abelia biflora Turcz. (syn. Zabelia biflora, ) : o liściach sezonowych, pochodzi z północnych Chin, z prowincji Hebei, Shanxi, Liaoning, Nei Mongol. W uprawie od ok. 1923. Działek kielicha 4, 8-10 mm długości. Bardzo podobne są A. insularis i A coreana z Korei oraz A. integrifolia z południowej Japonii.
4. Abelia dielsii (Graebn.) Rehd. (syn. A. zanderi): krzew o liściach sezonowych wys do 3 m. Kwiaty pachnące o 4 działkach kielicha dł. 11 mm.
5. Abelia umbellata (Graebn. & Buchw.) Rehd. [syn. Zabelia umbellata]: krzew o liściach sezonowych do 3 m wys. 4 działki kielicha 11 mm długie. Pochodzi z zachodnich Chin (Yunnan, Syczuan, Shaanxi, Hubei). Wprowadzona ok. 1907 przez E.H. Wilson’a.
MOŻLIWOŚCI UPRAWY ABELII W POLSCE
Pierwsze próby introdukcji abelii w Polsce okazały się mało obiecujące. Po II wojnie światowej prowadzono nieudane próby m.in. Rogowie z A. chinensis i A. triflora. W 1976 roku Arboretum w Rogowie pozyskało nasiona abelii mosańskiej (A. mosanensis) od Ogrodu Botanicznego w Pyong-Yang w północnej Korei. Jeden okaz posadzono do gruntu w 1982 i okazał się w pełni odporny na mrozy. Przetrwał nawet surową zimę 1986/1987 ze spadkiem temperatury do – 31,3 st C. Również obserwacje prywatnych osób potwierdzają znaczną mrozoodporność tego gatunku w strefie klimatycznej środkowej Polski. Dorosły okaz rośnie również w Arboretum w Kórniku.
W 1988 posadzono również w Rogowie dwa okazy Abelia coreana (A. biflora var coreana), które obecnie po 20 latach mają 2,5 m wysokości i okazały się odporne na mróz.
Spośród gatunków pochodzących z Japonii A. spathulata ma najbardziej wysunięty na północ zasięg, stąd można się spodziewać, że będzie bardziej odporna od pozostałych, których północną granicą występowania jest środkowe Honshu.
Odnośnie gatunków z Chin, najpewniej te z północnych i środkowych prowincji odznaczać się będą wyższą mrozoodpornością. Są to A. biflora, A. dielsii, A. engleriana, A. parviflora i A. umbellata.
W latach 1999-2000 na Uniwersytecie Georgia w USA przeprowadzono badania mające na celu ocenę roślin z rodzaju Abelia pod względem ich mrozoodporności. Za materiał do badań użyto A x grandiflora i osiem jej odmian, A. chinensis i A. zanderi. Osobno oceniano mrozoodporność łodyg i liści określając najniższą przeżywalną temperaturę (LST) tj. najniższą, przy której nie obserwuje się żadnych uszkodzeń mrozowych. Największą odporność łodyg wykazały trzy badane gatunki. Abelia chinensis, abelia x grandiflora i abelia zanderi przetrwały -25 st C w grudniu 1999 i lutym 2000. U odmian Edward Goucher , Golden Glow, Prostrata minimalną temperaturą okazało się -17 st C. Mrozodpornośc liści wahała się między – 13 a -16 st C z wyjątkiem odmiany Confetti, u której liście wytrzymały jedynie – 5 st. C. Obiecująco wypadła odmiana John Creech, której pędy wytrzymały w marcu 2000 mrozy – 7 st C a liście -12 st C.
Wyniki badań przedstawiono w tab. 1 (łodygi) i 2 (liście) w stopniach Celsjusza (po prawej wartości odchylenia standardowego).
W latach 2003-2004 na tym samym Uniwersytecie badano wpływ przycinania abelii na wielkość uszkodzeń mrozowych. Wykazano, że cięcie w środku lata znacząco redukuje mrozoodporność roślin i prowadzi do zwiększonych uszkodzeń mrozowych.
Podsumowanie:
1. Obserwacje z ogrodów botanicznych, jak i coraz śmielsze próby uprawy abelii mosańskiej (Abelia mosanensis) wykazały, że jest ona dostatecznie odporna na mróz w warunkach klimatu Polski zachodniej i środkowej.
2. Powszechnie dostępne w handlu na Zachodzie odmiany abelia x grandiflora nadają się do uprawy jedynie w najcieplejszych rejonach kraju, na osłoniętych stanowiskach. Wśród odmian istnieją istotne różnice w ich mrozodporności.
3. W Polsce gatunki i mieszańce zimozielone tracą liście.
4. Wśród gatunków i form dziko rosnących w Azji istnieje potencjał genetyczny, mogący być wykorzystany w hodowli nowych odmian i mieszańców o podwyższonym stopniu mrozoodporności.
5. Z pewnością nie nadają się do uprawy w Polsce zimozielone gatunki abelii z Meksyku.
Opracował : Mariusz Lewandowski
Dziękuję za pomoc i udostępnienie materiałów panu Peterowi G Barnes.
Biblografia:
Peter G. Barnes ‘Looking at Abelias” The New Plantsman vol. 8 part II czerwiec 2001
S.M. Scheiber, O.M. Lindstrom, C.D. Robacker, M.A. Dirr ‘Evaluation of Abelia Taxa for Cold Hardiness Potential, The University of Georgia
Matthew Chappell, Carol Robacker, Orville Lindstrom ‘Pruning Leads to Increased Incidence of Freezing Damage in Abelia Hybrids” The University of Georgia
Sloane Michele Scheiber ‘Characterization of Abelia Taxa for Interspecific Hybridization’ University of Georgia 2001
Dr hab Jerzy Tumiłowicz ‘Abelia mosańska’ Szkółkarstwo 02/2005
