Brzozy występujące
na terenie Himalajów, od Afganistanu i Kaszmiru po zachodnie Chiny zaliczane
były zazwyczaj do trzech taksonów:
- betula
utilis (brzoza pożyteczna)
- betula
jacquemontii (brzoza Jacquemonta)
- betula
albosinensis (brzoza biała chińska)
Są one
wyraźnie blisko ze sobą spokrewnione i w przeszłości były wyodrębniane jako
gatunki, podgatunki lub odmiany botaniczne. Wszystkie są tetraploidami i choć
skrajne formy są bardzo różne, często trudno je od siebie odróżnić. Obecnie
najczęściej ujmowane są jako podgatunki Betula utilis, stąd gatunek ten
rozdziela się zazwyczaj na:
- Betula
utilis subsp. utilis
- Betula
utilis subsp. occidentalis
- Betula
utilis subsp. jacquemontii
- Betula
utilis subsp. albosinensis
Gatunek ten
opisał po raz pierwszy David Don w 1825 w Gosainthan w środkowym Nepalu. W
Europie i Ameryce Północnej uprawia się go ze względu na dekoracyjną korę. W
zależności od pochodzenia jej kolor waha się w naturalnych stanowiskach od
czysto białej w zachodnich Himalajach po brązową i pomarańczowoczerwoną na
wschodzie i w zachodnich Chinach.
Jako
tretraploid może tworzyć w naturze mieszańce tylko z innymi tetraploidalnymi
gatunkami na zachodnich i północnowschodnich rubieżach swego zasięgu tj. z B. cylindrostachya,
B. tianshanica i B. ermanii.
Najbardziej
charakterystyczną cechą są guzkowate kwiatostany męskie z wyraźnym wyniesionym
wybrzuszeniem na każdej łusce. Cecha ta widoczna jest od końca lipca aż do
następnego kwitnienia wiosną. B. ermanii jest z nią blisko spokrewniona i poza
brakiem owych guzków można ją też odróżnić po trójgraniasto-owalnym kształcie
liścia oraz ostro zakończonych zębach, z których te na przedłużeniach głównych
nerwów są ponad dwukrotnie dłuższe od sąsiednich. Kwiatostany żeńskie są zwykle
u B. ermanii wzniesione.
Najczęściej
bywa mylona z daleką krewną B. papyrifera ale i tym przypadku guzowate
kwiatostany męskie są najbardziej użyteczną cechą dla ich odróżnienia. Skrzydełka
orzeszków są od nich węższe u B. utilis a szersze u B. papyrifera. Ta ostatnia
nie ma nigdy tak błyszczących liści jak B. utilis.
Z ogrodniczego
punktu widzenia kora tego gatunku jest zaliczana do najbardziej atrakcyjnych
spośród całego rodzaju. Jej kolor waha się od czysto białego u podgatunku
jacquemontii z zachodnich Himalajów do czekoladowego u subsp. utilis i czysto
miedzianego u form subsp. albosinensis z północnych Chin.
Kora zawsze
spektakularnie sie łuszczy zwijając się bądź odchodząc płatami. Kwiatostany
męskie są duże i ozdobne, często rozwijają się znacznie później od innych
gatunków. Większe liście (szczególnie u subsp. jacquemontii) nadaje koronom
bardziej zwarty, gęściejszy pokrój niż u B. pendula. Tempo wzrostu znacznie wolniejsze
niż u B. pendula i B. papyrifera ale drzewa osiagają docelowo większe rozmiary
(do 35 m). Osobniki z zachodnich krańców zasięgu (subsp. occidentalis i subsp.
jacquemontii) mogą cierpieć z powodu spóźnionych
przymrozków.
BETULA UTILIS subsp. UTILIS
Porasta
obszar środkowych Himalajów od zachodnich Chin po zachodni Syczuan na wysokości
2700-4400 m npm. Kora jest przeważnie brązowa lub różowa. Osobniki o ciemnej
korze zwykle nie tworzą jednorodnych zbiorowisk ale rosną w rozproszeniu wśród
innych gatunków.
Przez wiele
lat okazy o ciemnej korze rosnące w naturze pomiędzy wschodnim Nepalem a
Syczuanem w Chinach znane były pod nazwą Betula
utilis var. pratti, obecnie traktuje się je jako formy Betula utilis subsp. utilis o ciemnej korze.
Odmiany:
- Bhutan Sienna - pochodzi od drzewa w Stone Lane Gardens
w Devon zebranego z naturalnego stanowiska we wschodnim Bhutanie w 1984 przez
Sinclair'a i Long'a. Pierwotnie nazwana Nepalese Red. Kora ciemnoczerwona z
brązowym odcieniem.
- Buckland - pochodzi z Garden House w Buckland
Monachorum w Devon. Wydaje się, że wyrosło z nasiona, które Kenneth Ashburner
podarował Vic Powlowski. Wyselekcjonowana przez Vic i Keith Wiley. Ma różową
korę.
- Buddha - wyselekcjonowana przez Chrisa
Sandersa spośród drzew rosnących w Ness Gardens w Wirral powstałych z nasion
zebranych w pobliżu Klasztoru Tengboche w regionie Kimbu w Nepalu w
październiku 1976 przez Tony Schillinga na wysokości ok 3800 m i przez niego
nazwana. Wprowadzona do handlu przez szkółkę Bridgemere w 1994. Kora różowobrązowa
z białym rumieńcem, zewnętrzne łuszcząca się warstwa w kolorze miedzi. Liście
duże, błyszczące z wyraźnym żebrowaniem.
- China Bronze - Pochodzi od drzewa w Stone Lane
Gardens z Devon. Zebrane przez T.T. Yu w Yunnanie, w Chinach. Ciemna,
metalicznie błyszcząca kora, pokrój cokolwiek płaczący.
- Dark-Ness - Nazwana przez Chrisa Lane i Chrisa
Sandersa pochodzi od okazu z Ness Gardens, Wirral z 2000. Zebrana w Dystrykcie
Thimphu w Bhutanie na wys. 3500 m przez Sinclair'a i Long'a w 1984. Rozmnożona
przez Chrisa Lane. Kora ciemna, błyszcząca z wyraźnymi białymi przetchlinkami ,
pokrój wyprostowany.
- Edinburgh - w handlu znana jako betula
Edinburgh. Sądzi się, że to krzyżówka B.
utilis i B. utilis subsp. albosinensis var. septentrionalis z Ogrodu
Botanicznego w Edinburgh. Nazwa pojawiła się w 1986 w Dendroflorze, w artykule
Dr P.C. De Jonga. Rozmnożona przez Briana Humphrey'a, który uważa ją za
mieszańca z B. ermanii. Średniego
wzrostu, kolumnowego pokroju drzewo o owalnych, błyszczących liściach i
białawej korze.
- Forest Blush - pochodzi z prowincji Yunnan z
Chin. Nazwana przez Briana Humphrey'a w 1994. Drzewo mateczne prawdopodobnie
rosnie w Ogrodzie Botanicznym w Edinburgh. Kora biała z różowym rumieńcem,
gładka z wyraźnymi przetchlinkami.
- Khumbu - wyselekcjonowana przez Chrisa Sandersa spośród
drzew z Ness Gardens, Wirral z kolekcji Tony Schillinga. Podobna do Buddha ale
o ciemniejszej korze. Nazwana przez Chrisa Lane i Chrisa Sandersa, rozmnożona
przez Chrisa Lane.
- Mt Luoji - pochodzi z kolekcji Stone Lane
Gardens z Devon. Zebrana przez Lorda Howick z Mt Luoji w Syczuanie. Uderzająco
ciemna kora z tonami czerwieni i miejscami z białym rumieńcem.
- Nepalese Orange - pochodzi z kolekcji Stone Lane
Gardens z Devon. Zebrana przez Beer, Lancaster'a i Morrisa. Nasiona zebrano na
stromym zalesionym zboczu na wysokości ok 5000 m w Nepalu (X 1971).
Wyselekcjonowana przez Kenneth Ashburner. Od 1998 oferowana w handlu także pod niewłaściwą
nazwą Himalayan Pink. Wyraźnie pomarańczowa kora z bardzo wyraźnymi poziomymi
paskami przetchlinek. Bardzo atrakcyjna i niezwykła forma ale nie polecana na mroźne
i eksponowane stanowiska.
- Park Wood - pochodzi z kolekcji w Hergest
Croft w Herefordshire. Pochodzenie nieznane. Ceniona ze względu na gładką,
ciemno czekoladową korę i błyszczące liście.
- Sichuan Red - z kolekcji w Stone Lane Gardens w
Devon z nasion podarowanych przez Lorda
Howick zebranych przez niego, Simmonsa, Erskine i McNamarę w 1991 na wysokości
3440 na zachodnim brzegu rzeki Jiulong River w Syczuanie (Chiny). Atrakcyjna
ciemnobrązowa kora z wierzchu pomarańczowa i czerwona.
- Wakehurst Place Chocolate - forma utilis o ciemnej korze. Pochodzi od matecznej rośliny w Bethlehem
Wood w Wakehurst Place. Tamtejsza
kolekcja pochodzi od podarowanych przez Keitha Rushforth'a szczepów
pochodzących z Westonbirt's Forrest.
BETULA UTILIS subsp. OCCIDENTALIS
W naturze
spotykana jest w najbardziej na zachód wysuniętej części Himalajów, od
zachodniego Kaszmiru do Pakistanu, prawdopodobnie także w Afganistanie, Tadżykistanie,
Pamirze i na zachód aż po Uzbekistan. Generalnie jest to forma o cechach
pośrednich pomiędzy Betula utilis subsp.
jacquemontii a środkowoazjatycką B.
tianshanica. Podobnie jak subsp.
jacquemontii kora łuszczy się dużymi płatami, pąki pokryte są białą żywicą
a kwiatostany męskie są guzkowate. Podobnie zaś do B. tianshanica ma raczej
małe, trójkątnie-owalne liście, stosunkowo cienkie, płaskie z kilkoma zaledwie
(5-7) parami słabo zaznaczonych żeber i tendencją do podwójnie piłowanego
brzegu. Rośnie na stromych
zboczach na dużych wysokościach, aż po linię lasu. Kora biała.
BETULA UTILIS subsp. JACQUEMONTII
Opisana po
raz pierwszy przez Victora Jacquemonta w Kaszmirze. Nim opuścił Francję po
przeżytym zawodzie miłosnym został poproszony o zebranie roślin do kolekcji
Jardin des Plantes w kraju, który sam wybierze. Wybrał Indie i od 1828
przemierzał Saharanpur, Simla i przez Dolinę Sutlej dotarł do Tybetu. Rok 1831 spędził
w Kaszmirze gdzie przebywał na zaproszenie maharadży. Zebrał tam wiele nowych, niepoznanych
dotąd gatunków ale zmarł na cholerę w Bombaju w 1832. Jego zbiory przesłano do
Paryża.
Zasięg
występowania tego podgatunku obejmuje w Indiach prowincje Kaszmir, Himachal
Pradesh, Uttar Pradesh aż po przełęcz Kali Gandaki w Nepalu na wschodzie.
Młode liście
błyszczą się niczym polakierowane i mają tylko kilka rozsuniętych nerwów
bocznych (odstęp do 15 mm). W porównaniu z nią u subsp. utilis są one mniej błyszczące, bardziej pofałdowane i
skórzaste a lekko podwinięte brzegi są drobniej ząbkowane. Na pędach zarówno
brodawki (mikrogruzełki żywicy) jak i przetchlinki są większe i bardziej
wyczuwalne niż u subsp. utilis. Pąki
są w porównaniu do subsp. utilis bardziej
cylindryczne, dłuższe i bardziej zaostrzone.
U starszych drzew
kora łuszczy się grubymi płatami. U większości jest biała ale spotykane są
okazy o brązowej bądź różowej korze, szczególnie na niższych wysokościach.
Przez długi
czas to ulubiona brzoza zarówno w ogrodach jak i w arboretach. Biel kory nie
jest może tak czysta jak u B. pendula
ale jest cieplejsza, leciutko kremowa. Siewki pochodzące z nasion z Uttar
Pradesh, Himachal Pradesh i Kaszmiru dało ostatnio początek wielu odmianom.
Lepiej w uprawie sprawują się te, pochodzące z wschodniej części zasięgu.
Odmiany:
- Doorenbos - wprowadzona do uprawy przez
Holendra, Alberta Doorenbosa. Pochodzi od wyselekcjonowanej ok. 1933 siewki subsp.
jacquemontii. Ponieważ kwiatostany męskie nie są guzkowate to prawdopodobnie
mieszaniec Betula utilis subsp.
jacquemontii x B. ermanii o czym
świadczyć mogą wzniesione kwiatostany żeńskie. Liście jak i kora mają cechy
pośrednie pomiędzy tymi dwoma gatunkami. Forma o pionowym pokroju i czysto
białej korze.
- Fastigiate - forma o pionowym, kolumnowym
pokroju i białej korze
- Grayswood Ghost - pochodzi z Grayswood Hill z Haslemere
w hrabstwie Surrey, siedziby rodziny Pilkington. Pochodzenie nieznane. Nazwana
przez Tony Schillinga i Kennetha Ashburner'a w 1985. Silnie rosnąca o
brylantowo białej korze.
- Gregory Birch - pochodzi z Werrington Park w
Kornwalii. Nasiona zebrał R.M. Gregory w północno -zachodnich Indiach podczas I
wojny światowej. Kora biała, silnie rosnąca odmiana.
- Inverleith - pochodzi od drzewa z Ogrodu
Botanicznego w Edinburgh. Możliwe, że to mieszaniec. Być może pochodzi z
nasiona przesłanego z Kew przez Hookera ok. 1881. Nazwana przez Kennetha
Ashburner'a i Tony Schillinga w 1985. Często utożsamiana z Silver Shadow.
- Jermyns - pochodzi ze szkólki Hilliera w
Hampshire. Roślina mateczna przybyła z Holandii w l. 1950-60. Nazwana przez
Harolda Hilliera i jego głównego ogrodnika Jacka Bryce'a. Możliwe, że to
mieszaniec. Czysto biała kora na pniu i
konarach, długie kwiatostany wiosną, spore tempo wzrostu.
- Kashmir White - z nasiona zebranego w Lashpathri w
Kaszmirze w 1978 przez Roya Lancastera i przez niego nazwana . Wrażliwa na późne
przymrozki.
- Knightshayes - pochodzi od drzewa z Knightshayes
w Devon. Pochodzenie nieznane. Wyselekcjonowana przez Kevina Coucher'a ze
szkółki Thornhayes w Devon. Uderzająco biała kora i półpłaczący pokrój.
- Kyelang - pochodzi z Stone Farm. Kleiste
pąki zimowe i silnie rozgałęziony pokrój. Nie tak czysto biała jak większość
selektów subsp. jacquemontii. Zebrana
przez Kennetha Ashburner'a w Kyelang w Indiach.
- McBeath - Pochodzi z nasiona zebranego przez
Rona McBeath'a w Manali (Himachal Pradesh, Indie) na wysokości 3000 m. Roślina
mateczna prawdopodobnie rośnie w Ogrodzie Botanicznym Dundee.
- Moonbeam - pochodzi z Wakehurst Place. Czasami
zaliczana do subsp. occidentalis. Biały
pień. Mniejsza niż większość form jacquemontii.
